PANTIP.COM : K5692871 ศักดินา"พระยา"เรียกว่า เจ้าคุณ แล้วศักดินา "เจ้าพระยา"เรียกว่าอะไรค่ะ [ประวัติศาสตร์]

ความคิดเห็นที่ 9

กระทู้ก็ได้คำตอบแล้ว ขออนุญาตเสริมเกร็ดความรู้นะครับ

"เจ้าคุณ" ยังเป็นบรรดาศักดิ์ในทางราชการด้วยครับ
เราลองมาดู "เจ้าคุณ" ฝ่ายผู้หญิงกันนะครับ
แผ่นดินทอง - บรรดาศักดิ์ "เจ้าคุณ" ฝ่ายผู้หญิง
http://www.bloggang.com/mainblog.php?id=rattanakosin225&month=12-07-2007&group=2&gblog=67

คำอธิบายเรื่อง เจ้าคุณประตูดิน

ผู้ที่ได้นามว่า เจ้าคุณประตูดิน นั้น ทราบว่าเป็นที่ท้าวศรีสัจจา ในรัชกาลที่ ๒ กล่าวกันว่าชื่อตัวชื่อมิ คือผู้ที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดฯ ให้ทำรูปไว้ ณ มุขกระสันพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท และมีโคลง (เข้าใจว่าเป็นพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๔) จารึกไว้ที่รูปนั้นบท ๑ ขึ้นต้นบทว่า

“ แถลงลักษณรูปท้าว ศรีสัจ จาแฮ”

แต่อีก ๓ บาทข้าพเจ้าจำโคลงไม่ได้ ครั้นไปดูเมื่อเร็วๆ นี้ก็เห็นทาสีลบโคลงเสียหมดแล้ว สืบหาผู้จำไว้ได้ยังไม่พบตัว จำได้แต่เนื้อความของโคลง ๓ บาทต่อไปนี้นั้นเป็นคำสรรเสริญว่า ท้าวศรีสัจจาเป็นผู้เชี่ยวชาญในราชการในพระราชนิเวศน์เท่านั้น อนึ่ง ที่รูปท้าวศรีสัจจานั้นมีรูปโขลนคนรับใช้ปั้นไว้ด้วย ๒ คน คนหนึ่งชื่อจ่าบัว คนหนึ่งชื่อตี อยู่มาจนรัชกาลที่ ๔ คนชื่อตีนั้นข้าพเจ้ารู้จัก

เหตุที่เรียกท้าวศรีสัจจา(มิ) ว่าเจ้าคุณประตูดินนั้น เพราะท้าวศรีสัจจามิ มักออกนั่งว่าการ เช่นรับพวกขอเฝ้าเป็นต้น ที่ประดูดินเป็นมูลเหตุ คนทั้งหลายจึงเรียกว่า เจ้าคุณประตูดิน (ความที่กล่าวข้อนี้มีรูปเขียนไว้ในตู้ลายรดน้ำใบ ๑ เดี๋ยวนี้อยู่ที่หอพระสมุดฯ เขียนรูปแสดงพระราชวังครั้งรัชกาลที่ ๒ มีรูปหญิงมีบรรดาศักดิ์คน ๑ นั่งรับแขกอยู่ที่ประตูพระราชวัง เป็นสำคัญ)

แต่คำที่เรียกว่าเจ้าคุณนั้น ข้าพเจ้าเข้าใจว่าแต่เดิมเป็นแต่คำสำหรับคนทั้งหลายเรียกยกย่อง มิใช่ยศศักดิ์ซึ่งสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินทรงตั้ง แต่โบราณมาดูเหมือนจะมีคำ ๒ คำเป็นคู่กัน คือ “เจ้าครอก” คำ ๑ “เจ้าคุณ” คำ ๑ เป็นคำสำหรับคนทั้งหลายเรียกผู้มียศ เจ้าครอกเรียกผู้มียศในราชสกุล เช่นเรียกพระองค์เจ้ากุว่า เจ้าครอกวัดโพธิ์ เป็นตัวอย่าง แม้เจ้านายที่ทรงศักดิ์เป็นเจ้าฟ้า แต่โบราณก็มักเรียกกันว่า “เจ้าตนอดฟ้า” คำว่าเจ้าครอกนี้ ข้าพเจ้าเคยได้ยินเสด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ และสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์เรียกเจ้านายที่ยังมิได้ทรงกรมว่า “เจ้าครอก” มาจนในรัชกาลที่ ๕

คำว่าเจ้าคุณนั้น ดูเป็นสำหรับเรียกผู้ที่มียศภายนอกราชสกุลทั้งชายหญิง เป็นต้นว่าพระภิกษุที่มียศเป็นพระราชาคณะ ก็เรียกว่าเจ้าคุณ ขุนนางมียศถึงกินพานทองก็เรียกว่าเจ้าคุณ สตรีที่มียศสูงก็เรียกกันว่าเจ้าคุณ มีทั้งที่เป็นราชินิกูลเป็นเจ้าจอมมารดาและเป็นท้าวนาง เจ้าราชินิกูลนั้น เช่นเจ้าคุณนวล มารดาสมเด็จเจ้าพระยาทั้งสอง เรียกกันว่าเจ้าคุณโต เป็นตัวอย่าง ธิดาของเจ้าคุณนวลที่ได้มีตำแหน่งในพระราชวังคือเจ้าคุณนุ่น ก็เรียกกันว่าเจ้าคุณวังหลวง เจ้าคุณคุ้มก็เรียกว่าเจ้าคุณวังหน้า เจ้าคุณต่ายก็เรียกว่าเจ้าคุณปราสาท เจ้าจอมมารดาที่ยกย่องกันว่าสูงศักดิ์ เช่นเจ้าจอมมารดาตานี รัชกาลที่ ๑ ก็เรียกกันว่าเจ้าคุณวัง เจ้าจอมมารดาสี รัชกาลที่ ๒ ก็เรียกกันว่าเจ้าคุณพี แต่ท้าวนางที่เรียกกันว่าเจ้าคุณ ได้ยินได้แต่เรียกท้าวศรีสัจจามินี้คนเดียว เห็นจะเป็นเพราะได้ว่าราชการต่างพระเนตรพระกรรณสิทธิ์ขาดเมื่อในรัชกาลที่ ๒ มีเกียรติคุณยิ่งกว่าท้าวนางคนอื่นๆ พวกชาววังยำเกรงมากจึงเรียกกันว่าเจ้าคุณ เจ้าคุณที่กล่าวมาทั้งปวงนี้เข้าใจว่ามิได้ทรงตั้ง เป็นแต่คนทั้งหลวงเรียก เมื่อสังเกตดูสมัยของตัวบุคคลที่กล่าวมา เห็นจะเรียกกันหนาหูเมื่อในรัชกาลที่ ๒ จึงทรงเรียกตามในพระราชนิพนธ์ เป็นคำพูดของพวกนางชาววังในบทเพลงช้า อ้างถึงเจ้าคุณประคูดินว่า “จะไปเรียนเจ้าคุณประตูดิน” ดังนี้

มีความกล่าวกันอีกอย่างหนึ่ง ว่าเมื่อในรัชกาลที่ ๑ พวกชาววังเรียกสมเด็จพระอมรินทรา บรมราชินีว่าเจ้าคุณประตูดิน ข้อนี้ข้าพเจ้าไม่พบหลักฐาน และไม่เชื่อว่าจริง เพราะสมเด็จพระอมรินทรได้เป็นท่านผู้หญิงมาแล้วแต่ก่อนเสวยราชย์ เมื่อประดิษฐานพระราชวงศ์มีพระราชโอรสธิดาเป็นเจ้าฟ้าถึง ๔ พระองค์ เห็นว่าคนทั้งหลายคงเรียกว่าสมเด็จพระพันวัสสา ตามแบบอย่างพระอัครมเหสีครั้งกรุงเก่า ครั้นถึงรัชกาลที่ ๒ ทรงสถาปนาเป็นสมเด็จกรมพระอมรินทามาตย์เทียบที่กรมพระเทพามาตย์ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงครั้งกรุงเก่า ในรัชกาลที่ ๒ คนทั้งหลายจึงเรียกสมเด็จพระศรีสุริเยนซึ่งเป็นพระมเหสีว่าสมเด็จพระพันวัสสา ตามอย่างครั้งรัชกาลที่ ๑ ต่อมา ข้าพเจ้าคิดเห็นว่าความจริงเป็นเช่นว่ามานี้ ถ้าคนเรียกสมเด็จพระอมรินทร์ว่า “เจ้าคุณประตูดิน” ไซร้ ในบทร้องเพลงช้าที่ทรงพระราชนิพนธ์คงทรงว่า “จะไปทูลเจ้าคุณประตูดิน” ไหนจะทรงว่า “จะไปเรียนเจ้าคุณประตูดิน”

เจ้าคุณซึ่งเป็นยศสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินทรงตั้ง พึ่งปรากฏว่ามีขึ้นในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงตั้งชั้นแรก ๒ คน คือเจ้าคุณแข ซึ่งคนทั้งหลายเรียกกันว่าเจ้าคุณตำหนักใหม่ เป็นธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่คน ๑ เจ้าคุณนุ่ม ซึ่งคนทั้งหลายเรียกกันว่าเจ้าคุณตำหนักเดิม เป็นธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อยคน ๑ เพราะเจ้าคุณทั้ง ๒ นี้เข้าไปมีตำแหน่งรับราชการในพระบรมมหาราชวัง โปรดฯ ให้มีปลัด (ทำนองพระราชาคณะ) ทั้ง ๒ คน คือคุณปลัดขำและคุณปลัดเสงี่ยม ต่อมาทรงตั้งธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์ให้เป็นเจ้าคุณอีก ๒ คน คือเจ้าคุณปุก เรียกกันว่าเจ้าคุณกลางคน ๑ เจ้าคุณหรุ่น เรียกกันว่าเจ้าคุณน้อยคน ๑ ทรงตั้งธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อยเป็นเจ้าคุณอีก ๒ คน คือเจ้าคุณป้าคน ๑ เจ้าคุณคลี่คน ๑ เจ้าคุณทั้ง ๔ นี้หาปรากฏว่ามีปลัดไม่ เห็นจะเป็นเพราะไม่ได้เข้าไปมีตำแหน่งรับราชการในพระบรมมหาราชวัง

นอกจากทรงตั้งเจ้าคุณ ๖ คนที่กล่าวมา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงกำหนดฐานันดรเจ้าคุณเป็นชั้นต่างๆอีกอย่าง ๑ คือ เจ้าคุณซึ่งเป็นพระภคินีของสมเด็จพระอมรินทรา บรมราชินี ทรงยกฐานันดรเป็นเจ้าคุณพระไอยิกา เจ้าคุณที่เป็นธิดาของเจ้าคุณพระไอยิกา คือเจ้าคุณที่เป็นพี่สมเด็จเจ้าพระยาทั้ง ๒ นั้น โปรดฯให้มีฐานันดรเป็นเจ้าคุณพระสัมพันธวงศ์ ดูเหมือนจะมีที่ใช้ตามทรงกำหนดแต่สำหรับเขียนผ้าทรงทอดสดัปกรณ์ในพิธีกาลานุกาลเท่านั้น

พิเคราะห์ดูการที่ทรงตั้งเจ้าคุณเมื่อรัชกาลที่ ๔ นั้นสันนิษฐานว่าจะเป็นด้วยเหตุ ๒ อย่าง คือเพื่อจะทรงยกย่องธิดาสมเด็จเจ้าพระยา ๒ องค์ให้มีบรรดาศักดิ์สูงขึ้นอย่าง ๑ อีกอย่าง ๑ น่าจะเพราะสมเด็จเจ้าพระยาทั้ง ๒ องค์มีบุตรธิดามาก จึงทรงตั้งธิดาภรรยาหลวงขึ้นเป็นเจ้าคุณ เป็นการทรงจำกัดว่าควรเรียกเจ้าคุณได้เพียงนั้น การที่เรียกเจ้าคุณกันฟั่นเฝือมีคำเล่ากันมาว่า ถึงเจ้าจอมมารดาต่างกรมผู้ใหญ่ เช่นเจ้าจอมมารดาศิลาของกรมพระพิพิธฯ กรมพระพิทักษ์ฯ และเจ้าจอมมารดาปรางของกรมหลวงวงศาฯ เป็นต้น บ่าวไพร่ก็เรียกกันว่าเจ้าคุณ บางทีที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงตั้งเจ้าคุณให้มีบรรดาศักดิ์ขึ้น จะมีพระราชประสงค์เพื่อป้องกันการเรียกเจ้าคุณพร่ำเพรื่อทางพวกเจ้าจอมมารดาด้วยก็เป็นได้ ประเพณีการทรงตั้งเจ้าคุณจึงได้เกิดมีขึ้นมาแต่รัชกาลที่ ๔

.......................................................................................................................................

คัดจาก ประชุมพระนิพนธ์ ในสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
เจ้าคุณนวล ภาพจากเว็บไซต์ ชมรมสายสกุลบุนนาค
http://www.bunnag.in.th/
แก้ไขเมื่อ 09 ส.ค. 50 19:17:59
แก้ไขเมื่อ 09 ส.ค. 50 13:02:41

จากคุณ : กัมม์ - [ 9 ส.ค. 50 08:23:09 ]