ความคิดเห็นที่ 1 (คัดจาก ประวัติบุคคลสำคัญ พระนิพนธ์ในสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ) เจ้าจอมมารดาทับทิม  ป.จ.  รัตนาภรณ์ ม.ป.ร. ๕  จ.ป.ร. ๒  ว.ป.ร. ๒  พระสนมเอกในรัชกาลที่ ๕  เกิดเมื่อวันพฤหัสบดีที่ ๙ ธันวาคม ปีมะเส็ง พ.ศ. ๒๔๐๐  เป็นธิดาพระยาอัพภันตริกามาตย์(ดิส  โรจนดิส)  ขรัวยายอิ่มเป็นมารดา  สกุลของท่านเป็นข้าหลวงเดิม ทั้งในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก และในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ผู้เป็นต้นสกุลชื่อ "บุญเรือง" เป็นตำแหน่งหลวงวัง  กรมการจังหวัดสวรรคโลก  เมื่อสมัยกรุงธนบุรี ได้รับราชการอยู่ในบังคับบัญชาของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก  เมื่อก่อนเสวยราชย์ตามเสด็จทำสงครามเช่นรบพม่าเมื่อครั้งอะแซหวุ่นกี้ตีเมืองพิษณุโลกเป็นต้น มีความชอบต่อพระองค์มา  ครั้นเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติปราบดาภิเศก  จึงทรงนับหลวงวังบุญเรืองอยู่ในพวกซึ่งสมควจจะได้รับบำเหน็จ  ทรงพระกรุณาโปรดฯตั้งให้เป็นพระจันทราทิตย์ เจ้ากรมสนมพลเรือน  ปรากฎชื่อในคำปรึกษาการพูนบำเหน็จเมื่อแรกเสวยราชย์(พิมพ์ในหนังสือพงศาวดารรัชกาลที่ ๑)(๑)  ต่อมาได้เลื่อนขึ้นเป็นพระยาจันทราทิตย์ในรัชกาลที่ ๑(มีชื่อปรากฎอยู่ในหนังสือ "พระราชวิจารณ์" ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์)  พระยาจันทราทิตย์(บุญเรือง)มีบุตรชื่อเลี้ยงคน ๑  คงได้ถวายตัวเป็นมหาดเล็กมาแต่ในรัชกาลที่ ๑ แต่ไม่ปรากฎว่าได้ยศศักดิ์อย่างใดทั้งในรัชกาลที่ ๑ และรัชกาลที่ ๒  จนถึงรัชกาลที่ ๓ จึงได้เป็นที่จมื่นอินทรประพาสในกรมวัง วังหน้า  จมื่นอินทรประพาส(เลี้ยง)มีบุตรคน ๑ ชื่อ ดิส  เกิดแต่ในรัชกาลที่ ๑ (คือพระยาอัพภันตริกามาตย์บิดาเจ้าจอมมารดาทับทิม)  พระยาจันทราทิตย์(บุญเรือง) ผู้เป็นปู่อยู่มาจนรัชกาลที่ ๒ เมื่อพ.ศ. ๒๓๕๕ มีการพระราชทานพิธีลงสรงเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อยังเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ  พระยาจันทราทิตย์นำเด็กดิสหลานชาย  เวลานั้นอายุได้ ๗ ขวบถวายสมโภช  จึงได้เป็นมหาดเล็กรับใช้ในพระองค์พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวตั้งแต่ดำรงพระยศเป็นพระราชกุมารตลอดมาจนเสวยราชย์ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๔  สกุลจึงเป็นข้าหลวงเดิมต่อมาอีกชั้น ๑  ข้อนี้เป็นมูลซึ่งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานนามสกุลว่า "โรจนดิส" คำหน้ามาแต่นามเดิมของพระยาจันทราทิตย์ และคำหลังมาแต่นามเดิมของพระยาอัพภันตริกามาตย์  โดยสกุลมาเรื่องประวัติดังกล่าวมา เจ้าจอมมารดาทับทิม(๒)เกิดในรัชกาลที่ ๔  พออายุได้ ๖ ขวบ  บิดาก็ให้เข้าไปอยู่ในพระบรมมหาราชวังกับเจ้าจอมมารดาเที่ยงพระสนมเอกซึ่งเป็นพี่คนใหญ่  เป็นเหตุให้เจ้าจอมมารดาทับทิมได้รับการอบรม  และศึกษาที่ในพระบรมมหาราชวังแห่งเดียวตั้งแต่ยังเป็นเด็ก  ข้อนี้เป็นโอกาสดีที่สุดที่จะพึงได้เพราะในสมัยนั้นโรงเรียนสำหรับสอนเด็กผู้หญิงอย่างตั้งขึ้นเมื่อภายหลังยังไม่มี  คนทั้งหลายนับถือกันมาแต่โบราณว่า  การศึกษาและอบรมสำหรับเด็กผู้หญิงไม่มีที่ไหนจะดีเสมอเหมือนในพระบรมราชวัง  จนมีคำภาษิตซึ่งคนทั้งหลายชอบเปรียบเมื่อสรรเสริญกิริยามารยาทหญิงสาวมักกล่าวว่า "เหมือนผู้หญิงชาววัง" ดังนี้   วิธีฝึกสอนเด็กหญิงที่ในพระบรมมหาราชวังตามแบบโบราณเดี๋ยวนี้เลิกสูญเสียนานแล้ว  ตัวข้าพเจ้าผู้แต่งเรื่องประวัตินี้เคยอยู่ในพระบรมมหาราชวังตั้งแต่เกิดมาจนอายุ ๑๓ ปี  เคยรู้เห็นแบบแผนประเพณีนั้นซึ่งยังใช้กันอยู่ในรัชกาลที่ ๔  สมัยเมื่อเจ้าจอมมารดาทับทิมศึกษานั้น  นับเวลาล่วงมาจนบัดนี้กว่า ๖๐ ปียังจำได้อยู่บ้าง  จะลองเขียนพรรณนารักษาไว้มิให้สูญไปเสีย อันขนบธรรมเนียมฝ่ายในพระบรมมหาราชวัง  กรุงรัตนโกสินทร์นี้มิได้คิดตั้งขึ้นใหม่  เอาขนบธรรมเนียมในพระราชวังครั้งกรุงศรีอยุธยามาใช้เป็นแบบแผน  ถึงขนบธรรมเนียมข้างฝ่ายหน้าก็เป็นเช่นเดียวกัน  ข้อนี้มีจดหมายเหตุปรากฏอยู่หลายฉบับ  ว่าทั้งในสมัยกรุงธนบุรีและในรัชกาลที่ ๑ กรุงรัตนโกสินทร์  ได้โปรดฯให้ข้าราชการครั้งกรุงศรีอยุธยาซึ่งยังมีตัวอยู่ประชุมกันเป็นทำนองอย่างกรมการ  บอกขนบธรรมเนียมเก่าเอามาฟื้นตั้งเป็นแบบแผน  จะว่าแต่เฉพาะขนบธรรมเนียมฝ่ายในพระราชวัง  เมื่อตั้งกรุงรัตนโกสินทรยังมีนารีที่สูงศักดิ์เคยเป็นผู้หลักผู้ใหญ่ในพระราชวังกรุงศรีอยุธยาอยู่หลายคน  ที่สำคัญคือเจ้าฟ้าพินทวดี พระราชธิดาพระเจ้าบรมโกษฐ์เป็นต้น เป็นผู้บอกแบบแผนขนบธรรมเนียมฝ่ายในพระบรมมหาราชวังที่ใช้เป็นตำราสืบมา  หากจะมีแก้ไขบ้างในรัชกาลภายหลังก็เป็นแต่รายการ  ส่วนรูปโครงการยังคงอยู่อย่างเดิม ค่อยเลื่อนมาโดยลำดับ  เพราะแก้ไขขนบธรรมเนียมในราชสำนักให้เข้ากับการที่เปลี่ยนแปลงขนบธรรมเนียมบ้านเมือง  จนประเพณีฝ่ายในพระบรมมหาราชวังอย่างเดิมเลิกสูญเปลี่ยนไปเป็นอย่างอื่นเมื่อรัชกาลที่ ๖ ที่เรียกว่า "ผู้หญิงชาววัง"นั้น มี่จริงมีต่างกันเป็น ๓ ชั้น จะเรียกอย่างง่ายๆว่า ชั้นสูง ชั้นกลาง และชั้นต่ำ  มีฐานะและโอกาสกับทั้งการศึกษาอบรมผิดกัน ชั้นสูง คือ เจ้านายที่เป็นพระราชธิดา  ประสูติและศึกษาในพระบรมมหาราชวัง  เมื่อทรงพระเจริญวัยก็ได้เป็นผู้หลักผู้ใหญ่อยู่ในวัง  บางพระองค์ได้พระราชทานอนุญาตให้เสด็จออกไปอยู่วังกับเจ้านายพี่น้องก็มี  เจ้านายพระองค์ชายที่เป็นพระราชบุตรประสูติในพระราชวัง  ก็ทรงศึกษาวิชาชั้นปฐมที่ในวังจนพระชันษา ๑๓ ขวบ  โสกันต์แล้วจึงเสด็จออกไปอยู่นอกวังต่างหาก  ในชั้นสูงนั้นต่อมาถึงหม่อมเจ้าอันเกิดที่ในวังพระบิดา  ถ้าพระบิดาสิ้นพระชยนม์ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวก็ทรงพระกรุณาโปรดฯรับเข้าไปเลี้ยงไว้ในพระราชวัง  หรือมิฉะนั้นเจ้านายบางพระองค์ส่งหม่อมเจ้าโอรสธิดาที่ยังเยาว์เข้าไปศึกษาอยู่กับเจ้าพี่น้องหญิงที่ในวังแต่ในเวลาที่ดำรงพระชนม์อยู่ก็มี  ถ้าเป็นหม่อมเจ้าหญิงโตขึ้นก็มักเลยรับราชการอยู่ในวัง  ถ้าเป็นชายพอชันษาได้ราว ๑๐ ขวบ  ก็ต้องออกไปอยู่นอกวังในพวกเจ้านายนับว่าเป็นชาววังโดยกำเนิดพวก ๑  ต่อลงมาถึงชั้นลูกผู้ดีมีตระกูล  คือพวกราชินิกูลและธิดาข้าราชการเป็นต้น  หม่อมราชวงศ์ก็นับอยู่ในพวกนี้  เป็นชาววังด้วยถวายตัวนับอยู่ในชั้นสูงเหมือนกัน  ลักษณะการถวายตัวเป็นชาววังนั้น  ถ้าผู้ปกครองสกุลปรารถนาจะให้ลูกหลานหญิงเล่าเรียนศึกษาในพระบรมมหาราชวัง  ต้องหาที่สำนักหลักแหล่งฝากกับท่านผู้ใหญ่แห่งใดแห่งหนึ่ง  ซึ่งเป็นญาติหรือเคยนับถือกันมาแต่ก่อน  แล้วส่งธิดาเข้าไปอยู่กับท่านผู้เป็นเจ้าสำนักนั้นแต่ยังเป็นเด็ก  เจ้าสำนักบางแห่งฝึกสอนให้เองบ้าง  บางแห่งส่งไปฝากกับท่านผู้อิ่นซึ่งชำนิชำนาญการฝึกสอนบ้าง  ลักษณะการฝึกสอนเด็กผู้หญิงชั้นสูงเมื่อแรกเข้าไปอยู่ในวัง  เบื้องต้นฝึกหัดมารยาททั้งกิริยาวาจาและให้รู้จักสัมมาคารวะก่อน  แล้วให้เรียนหนังสือหรือการเรือนอย่างที่เด็กจะทำได้(ตรงกับชั้นประถมศึกษา)  รู้แล้วจึงให้เรียนชั้นสูงกว่านั้นต่อขึ้นไป(เป็นชั้นมัธยมศึกษา)คือฝึกสอนการต่างๆอย่างเดียวกับชั้นต้นแต่เป็นขั้นสูงขึ้นไป  ดังเช่นการฝึกสอนกิริยามารยาทและสัมมาคารวะ  ถึงตอนนี้เวลาท่านผู้สอนไปยังที่สมาคม มักให้ลูกศิษย์ถือหีบหมากตามไปด้วย  เพื่อจะให้เห็นกิริยามารยาทและลักษณะการสมาคม  ของท่านผู้หลักผู้ใหญ่ในกิจการต่างๆทั้งจะได้รู้จักเพื่อนเด็กลูกผู้ดีที่อยู่ในวังด้วยกัน  การเรือนก็สอนชั้นสูงขึ้นไป  เช่นให้ทำเครื่องแต่งตัวได้เอง  และเริ่มสอนเย็บปักถักร้อยทำกับข้าวของกิน  ทั้งสอนให้รู้เลื่อมใสในพระพุทธศาสนาด้วย   แต่การสอนหนังสือนั้น เมื่ออ่านออกเขียนได้แล้วก็เป็นยุติเพียงนั้น  การศึกษาถึงขั้นกลางที่ว่ามานี้ มีข้อสำคัญอย่างหนึ่งที่เป็นเวลาท่านผู้ใหญ่ในวังพิจารณาเลือกฝึกหัดทำราชการอย่างใดโดยเฉพาะต่อไปในภายหน้า  แล้วนำถวายตัวเป็นข้าราชการฝ่ายในได้รับราชการเบี้ยหวัดแต่นั้นมา  ราชการอันเป็นหน้าที่ฝ่ายหน้าสำหรับชาววังที่เป็นชั้นสูงนั้น ถ้าว่าอย่างกว้างมี ๔ ประเภท คือ ๑. เรียนวิชาประเภท ๑  เช่นหัดเขียนหนังสือและเรียนอักษรศาสตร์ถึงชั้นแต่งโคลงฉันทกาพย์กลอน  กระบวนช่างก็เรียนถึงชั้นฝีมืออย่างปราณีต  เช่นร้อยดอกไม้สดและปักสดึง  ซึ่งไม่มีที่ไหนอื่นจะทำได้งามดีเหมือนที่ในวัง  การพยาบาลไข้เจ็บก็ฝึกหัดในขั้นนี้  ถ้าเป็นผู้มีอุปนิสัยชอบเรียนเลข  หรือความรู้เรื่องพงศาวดารก็เริ่มเรียนในตอนนี้  เจ้านายชั้นพระราชธิดาทรงศึกษาประเถทนี้เป็นพื้น  จึงมักเป็นพระอาจาริณีฝึกสอนคนชั้นหลังต่อๆกันมา ๒. เป็นนางพนักงานประเภท ๑  คือการทำงานต่างๆในราชสำนัก เช่น เป็นพนักงานพระภูษา  พนักงานพระศรีเป็นต้น  และมีการอย่างอื่นอีกหลายอย่าง  หม่อมเจ้าและหม่อมราชวงศ์มักรับราชการในประเภทนี้  นอกจากนั้นก็เป็นผู้ดีที่เคยรับราชการแต่รัชกาลก่อนนๆมาจนอายุเป็นกลางคน  ที่ยังเป็นสาวมิใคร่จะมี ๓. เป็นนางอยู่งานประเภท ๑ คือสำหรับสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงใช้สอย  เช่น เชิญเครื่องราชูปโภคตามเสด็จและผลัดเวรกันประจำอยู่บนพระราชมณเทียรคอยรับสั่งเป็นต้น  ล้วนเป็นสาวทั้งนั้น ๔. เป็นมโหรี หรือหัดฟ้อนรำเป็นระบำและละคร  ซึ่งเรียกกันว่า "ละคร(ฝ่าย)ใน"(๓) ประเภท ๑  ใน ๒ พวกนี้มักเลือกที่มีแววฉลาดแต่อายุยังเยาว์  เพราะเป็นการยากต้องฝึกหัดนานมากจึงจะทำได้ .................................................................................................................................................... (๑) พระราชพงศาวดารรัชกาลที่ ๑ เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ตอนตั้งข้าราชการวังหลวง "....ให้นายบุญเมืองเป็นพระมหาเทพ  ให้หมื่นสนิทเป็นพระมหามนตรี  ให้หลวงวังเป็นพระจันทราทิตย์  ให้หลวงพิไชยเป็นพระยาจ่าแสน  ให้ขุนสิทธิรักษ์เป็นหลวงเทพสมบัติ...." (๒)  แต่เดิมนั้นจะเรียกเจ้าจอมมารดาเมื่อสิ้นรัชกาลแล้วว่า "(ชื่อ)เจ้าจอมมารดา" เช่นในกรณีนี้เรียกว่า ทับทิมเจ้าจอมมารดา  เหตุที่เปลี่ยนมาใช้ดังนี้เกิดขึ้นเมื่อสิ้นแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว   เช่นพระมารดาของสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ  ที่เคยเรียกว่า "เจ้าจอมมารดาชุ่ม" เมื่อสิ้นรัชกาลต้องเปลี่ยนเป็น"ชุ่มเจ้าจอมมารดา"  หมายความว่าเจ้าจอมม่าย  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสงสาร  เมื่อมีพระราชหัตถเลขาถึง("ชุ่มเจ้าจอมมารดา")เพื่อไตร่ถามถึงอาการเจ็บป่วยของสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ  จึงทรงสลักหลังซองว่า"ถึงเจ้าจอมมารดาชุ่ม" แล้วเลยมีพระราชดำรัสสั่งกรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา เปลี่ยนระเบียบและใช้เป็นประเพณีสืบมา....รอไว้ตอนประวัติสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพนะครับ (๓) ท่านที่สนใจเรื่องละครใน คลิ้กที่นี้ครับ http://www.dhammayut.org/new-web/la01.htm จากคุณ : กัมม์ - [ 13 มิ.ย. 48 17:24:40 ]

ความคิดเห็นที่ 2 ขอบคุณนะคะ ที่เว้นย่อหน้าให้อ่านง่ายขึ้น จากคุณ : little kitty - [ 14 มิ.ย. 48 11:14:28 ]

ความคิดเห็นที่ 3 เรียนคุณ กัมม์ ผมอยากจะได้เพรชพระมหามงกุฏ ทุกตอนเลยอ่ะครับ ทำยังไงอ่ะครับ เพราะผมเป็นคนนึงที่ชอบอ่านเรื่องอย่างงี้มากๆ ขอความกรุณานะครับ จากคุณ : ออกญาสน - [ 14 มิ.ย. 48 13:25:29 ]

ความคิดเห็นที่ 4 ราชการฝ่ายในทั้ง ๔ ประเภทที่กล่าวมา  ก็เป็นประเพณีมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาบางอย่าง เช่น มโหรี ระบำ และละครใน  ดูเค้ามูลอาจจะเป็นวิชาได้มาจากอินเดียแต่ดึกดำบรรพ์  ที่ว่าดังนี้ เพราะเมื่อข้าพเจ้าตามเสด็จสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงไปเมืองชวาได้เห็นเจ้านครยกยาและเจ้านครโซโลรับเสด็จ  ให้มีระบำนางในและละคร ซึ่งราชบุตรเล่นเป็นตัวละครรำถวายทอกพระเนตร  นึกพิศวงว่าระบำและละครหลวงของชวาช่างละม้ายคล้ายคลึงกับของเราเสียจริงๆ จะว่าใครเอาอย่างใครก็ไม่มีหลักฐานที่จะคิดเห็นได้  ครั้นภายหลังข้าพเจ้ามีภาระกิจต้องคิดค้นเรื่องการขับรำของไทยแต่โบราณ  จึงพบเค้าเงื่อนของมโหรีและระบำกับละครใน  ซึ่งเคยมีมาในต่างสมัยเป็นชั้นๆ ดังจะเขียนเรื่องตำนานแทรกลงไว้ที่ตรงนี้ มโหรี  เดิมเป็นเครื่องสำหรับขับกล่อมผู้อื่นให้สบายใจเมื่อเวลาจะนอน  ดังมีคำขับในบทละครเรื่องอิเหนาตอนอุณากรรณชมสวนว่า "พระเอยพระยอดฟ้า.............จะสนิทนิทราอยู่บนที่ ทรงสดับขับไม้มโหรี..............ซอสีส่งเสียงจำเรียงราย เชิญพระบรรทมสถาพร..........จะกล่าวกลอนถนอมกล่อมถวาย ให้ไพเราะเสนาะใจสบาย........พระฤาสายจงไสยา เอย" ที่เรียก "ขับไม้" เห็นจะเป็นเครื่องขับกล่อมอย่างเดิมมีคนเสียงว่าบทกลอนเป็นลำนำ ๑  คนสีซอสามสายคน ๑ สีเพลงประสานเสียงเมื่อเวลาคนขับ  และสีบรรเลงแต่โดยลำพังเสียงซอในระหว่างบทให้คนขับมีเวลาพัก(ทำนองเดียวกับขับเสภาส่งปี่พาทย์)  และมีคนไกวบัณเฑาะว์ให้จังหวะอีกคน ๑  พวกขับไม้วง ๑ แต่มี ๓ คนดังว่ามา  ที่เรียกว่า "มโหรี" เห็นจะแก้มาแต่ขับไม้  เพราะมีเสียงคนขับร้องเข้ากับซอสามสายเหมือนอย่างขับไม้  ผิดกันแต่คนเสียงใช้กรับพวงให้เป็นจังหวะ ไม่ต้องมีคนไกวบัณเฑาะว์  และมีเครื่องดนตรีเพิ่มขึ้น ๒ อย่าง  สำหรับทำด้วยกันกับซอสามสายเวลาบรรเลงระหว่างบทขับ  คือ คนดีดกระจับปี่คน ๑  คนตีทับ(มักเรียกกันว่า "โทน")คน ๑  มโหรีชั้นแรกมีวงละ ๔ คน  ยังใช้ขับกล่อมกันมาจนในกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๑  ด้วยมีใน "เพลงยาวว่าความ"ปรากฎว่าเจ้าพระยาพระคลัง(หน)เวลานอนยังมีมโหรีขับกล่อม(๑)   แต่ภายหลังมา น่าจะเป็นในรัชกาลที่ ๒ หรือที่ ๓ เอาเครื่องปี่พาทย์เพิ่มเข้าในมโหรี  มีระนาดเอก ระนาดทุ้ม ฆ้องวง  และรำมนาตีเข้ากับทับ ขลุ่ย(ใช้แทนปี่)  และใช้ฉิ่งให้จังหวะ  เสียงมโหรีดังอึกทึกกึกก้องขึ้น  ก็เลิกใช้สำหรับขับกล่อม  มโหรีหลวงจึงทำแต่ในงานสมโภชและพระราชพิธีต่างๆ ระบำและละครผู้หญิงซึ่งเรียกว่า "ละครใน" นั้น  หัดแต่ลูกผู้ดีที่ถวายตัวอยู่ในพระราชวังมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา  สำหรับเล่นในการพระราชพิธีเช่นบวงสรวงและสมโภชเป็นต้น  มีพระราชบัญญัติห้ามมิให้ผู้อื่นนอกจากพระเจ้าแผ่นดินและพระมหาอุปราชหัดระบำและละครผู้หญิง  แต่คำที่เรียกชื่อว่า "ละคร" ชวนให้คนเข้าใจผิดสำคัญว่าเป็นอย่างเดียวกับละครที่ราษฎรเล่นเป็นอาชีพในพื้นเมือง  จึงเพิ่มคำเรียกให้ผิดกันว่า "ละครนอก" หมายความว่าละครนอกวัง  และ "ละครใน" หมายความว่าละครในวัง  ที่จริงละครนอกกับละครในกระบวนเล่นเป็นคนละอย่างต่างกันที่เดียว  "ละครนอก" เล่นให้คนดูสนุกสนาน  แต่ละครในสำหรับเล่นในพระราชพิธีทางไสยศาสตร์ เล่นแต่เรื่องรามเกียรติ์เฉลิมเกียรติ์พระนารายณ์เรื่อง ๑  กับเรื่องมหาภารตะ(ไทยเราเรียกว่าเรื่องอุณรุธ)เฉลิมเกียรติพระอิศวรเรื่อง ๑  ทำนองเดียวกับเล่น "แสดงตำนาน"(พวกชาวอินเดียยังเล่นทั้ง ๒ เรื่องนั้นอยู่จนบัดนี้)  ต่อมาในสมัยตอนปลายกรุงศรีอยุธยา  พระเจ้าบรมโกษฐ์โปรดเรื่องอิเหนาซึ่งได้มาจากชวา  ดำรัสสั่งให้ละครในเล่นเพิ่มขึ้นสำหรับการบำเรออีกเรื่อง ๑  มีกล่าวในคำฉันท์ "บุรโณวาท" ซึ่งมหานากวัดท่าทรายแต่งในรัชกาลพระเจ้าบรมโกษฐ  พรรณนาว่าด้วยการมหรสพซึ่งพระเจ้าแผ่นดินสมโภชพระพุทธบาทว่า "ฝ่ายฟ้อนละครใน................บริรักษจักรี โรงริมคิรีมี..........................กลลับบ่แลชาย ล้วนสรรสกรรจ์นาง...............อรอ่อนลอออาย ใครยลบ่อยากวาย................จิตต์เพ้อละเมอฝัน เล่นเรื่องระเด่นได้.................บุษบาตุนาหงัน พาพักคูหาบรร.....................พตร่วมฤดีโฉม" ละครในเล่นแต่ ๓ เรื่องที่ว่ามาจนถึงกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๒  พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงบำรุงวิชาฟ้อนรำ  จึงทรงพระราชนิพนธ์บทและโปรดฯให้หัดละครในเล่นเรื่องต่างๆที่ "ละครนอก" เล่นเพิ่มขึ้นอีก ๖ เรื่อง ระบำนั้นชั้นเดิมเป็นแต่การฟ้อนรำบวงสรวง  หรือแสดงความโสมนัส  ไม่ได้เล่นเรื่องอย่างละคร  พิเคราะห์ดูอาจจะมีมาแต่สมัยเมื่อถือกันเป็นประเพณีว่า  ผู้ดีทุกคนทั้งที่เป็นผู้ชายและเป็นผู้หยิงต้องหัดฟ้อนรำเป็นหลักสูตรอย่างหนึ่งในการศึกษาและมีพิธีบางอย่างซึ่งเจ้านายชายหญิง นับแต่เจ้าผู้ครองเมืองต้องออกฟ้อนรำในที่ประชุมชนให้เป็นสิริ  ข้าพเจ้าได้เคยเห็นพิธีเช่นนั้นเมื่อเป็นเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยในรัชกาลที่ ๕   ขึ้นไปตรวจราชการมณฑลพายัพครั้งแรกตั้งแต่ยังไม่มีทางรถไฟ  ในมณฑลพายัพเขายังถือประเพณีฟ้อนรำอย่างโบราณอยู่  เมื่อข้าพเจ้าไปถึงเมืองนครลำปาง  เขาจัดรับเหมือนอย่างรับเจ้าผู้ครองนครแรกเข้าเมือง  คือตั้งพลับพลาแรมรับห่างจากเมืองสัก ๑๐๐ เส้น  ถึงวันจะเข้าเมืองเวลาเช้าเจ้านายผู้ชายทั้งผู้ใหญ่ผู้น้อยแต่งเต็มยศ  ขี่ช้างออกมาจากเมืองกับกระบวนที่จะแห่รับเข้าเมือง  พวกเราก็แต่งเต็มยศคอยรับอยู่  เมื่อกระบวนแห่มาถึงใกล้ที่ตั้งพลับพลา  พวกเจ้านายลงจากคอช้างแยกกันเป็น ๒ แถว  มีกลดคันยาวกั้นทุกคนพากันเดินตามคนเชิญพานดอกไม้ธูปเทียนเครื่องสักการนำหน้ามา  พอเข้าบริเวณพลับพลาทั้งผู้ใหญ่และผู้น้อยก็พากันฟ้อนรำเป็นคู่ๆเข้ามาหาข้าพเจ้า  ดูสง่างามน่าพิศวง  ผู้ที่รู้ประเพณีเขากระซิบบอกข้าพเจ้า  ว่าข้าพเจ้าควรจะฟ้อนรำออกไปรับจึงจะถูกธรรมเนียม  แต่ขัดข้องด้วยข้าพเจ้าไม่เคยหัดรำ  นึกขวยใจไม่รู้ว่าจะทำอย่างไร  ขณะนั้นพระยาทรงสุรเดช(อั้น บุนนาค)ซึ่งเป็นข้าหลวงใหญ่มณฑลพายัพอยู่ในเวลานั้น  รับอาสาฟ้อนรำออกไปแทนตัวข้าพเจ้าก็เป็นแล้วกันไป  ครั้นไปถึงเมืองลำพูนเข้าว่า  จะจัดรับอย่างพระเวสสันดรกลับคืนเข้าเมือง  คือตั้งราชวัตร ฉัตรธง และมีมหรสพรับรายทาง  ได้เห็นเขาจัดเด็กผู้หญิงพวกลูกผู้ดีมายืนเรียงฟ้อนรำรับเป็นระยะไป  เห็นจะหัดกันมาแต่ยังเล็กจึงรำได้งดงาม  แต่ที่เมืองเชียงใหม่เวลานั้นพระเจ้าอินทรวิชานนท์(๒)เพิ่งถึงพิราลัย  จัดแต่กระบวนแห่มารับมิได้มีการฟ้อนรำ  ตั้งแต่ครั้งนั้นก็ไม่ได้ยินว่ามีการฟ้อนรำอย่างใหญ่รับใครอีก  โดยเฉพาะเมื่อมีทางรถไฟแล้ว  รถไฟเข้าถึงเมืองก็รับกันเพียงสถานี  มาจนถึงรัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จเลียบมณฑลพายัพ  พระราชชายาเจ้าดารารัศมีชักชวนเจ้านายมณฑลพายัพ  ทั้งผู้ชายและผู้หญิงให้ฟ้อนรำรับเสด็จ  เพื่อจะได้ทอดพระเนตรเห็นประเพณีโบราณเมื่อวันสมโภช ณ เมืองเชียงใหม่  วันนั้นมีกระบวนต่างๆของพวกชาวเชียงใหม่ทุกชาติทุกภาษาแห่นำหน้าแล้วถึงกระบวนบายศรี  มีปี่พาทย์นำหน้า  พวกเจ้านายผู้ชายเดินตามบายศรีที่สำหรับสมโภชสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  มีเจ้านครเชียงใหม่ เจ้านครน่านและเจ้านครลำพูนเป็นหัวหน้า  ต่อลงมาถึงเจ้านายชั้นรอง รวมกันกว่า ๓๐ คน  แล้วแต่งตัวนุ่งผ้าสมปักลายใส่เสื้อเยียรบับ คาดสำรดประดับเครื่องราชอิสริยาภรณ์เดินเป็นคู่ๆ อยู่ข้างหลังบายศรี  พอเข้าในบริเวณพลับพลา  ก็พร้อมกันยกมือขึ้นถวายบังคม  แล้วต่างรำฟ้อนตรงเข้าไปเฝ้า  พระราชชายาหัดหม่อมเจ้าหญิงเล็กๆในกรมพระกำแพงเพ็ชร  ซึ่งท่านเลี้ยงสองพระองค์ให้ฟ้อนออกไปรับต่างพระองค์  ถึงกระบวนบายศรีสำหรับสมโภชสมเด็จพระบรมราชินี  พวกเจ้านายผู้หญิงก็เดินตามเป็นคู่ๆและฟ้อนเข้าไปเฝ้าอย่างเดียวกัน  พวกคนดูทั้งไทยและฝรั่งที่ขึ้นไปจากกรุงเทพฯ และชาวเมืองนั้นก็พากันพิศวงออกปากว่าสง่างามอย่างแปลกดูน่าชมเป็นอย่างยิ่ง  การฟ้อนรำอย่างใหญ่ตามประเพณีโบราณในมณฑลพายัพเห็นจะเป็นที่สุด เมื่องานสมโภชในครั้งนั้น .................................................................................................................................................... (๑) "เพลงยาวเล่นว่าความ"  เจ้าพระยาพระคลัง  พระยามหานุภาพ  จมื่นไวยวรนารถ  หลวงทรงพล ตอนที่ทรงกล่าวถึงในประวัตินี้มีความว่า "....อันรอเรือเมื่อจวนไม่สวนทุ่น  ถ้าฉวยวุ่นสัตย์เสียซึ่งสินหมาย  ข้าช่วยชอบยังไม่ขอบใจสบาย  ไฉนนายจึงมาเป็นได้เช่นนี้  เจรจาพลางทางชวนขึ้นหอนั่ง  เรานิ่งฟังเสียงทับกระจับปี่  ทั้งซอรับขับขานประสานดี  เรื่องนี้นางไห้พระนคร  ครั้นพระกรุณาจะใกล้หลับ  มักให้ขับนางกรายสายสมร  แล้วไปเรื่องมลายูคู่เพื่อนนอน  ถ้าจวนตื่นแล้วจึงย้อนมาทางใน  มโหรีน้อยน้อยที่พึ่งหัด  แต่สันทัดเรื่องรู้เหมือนผู้ใหญ่  แล้วก็สั่งเสมียนรองทั้งสองไป  บอกพระไวยว่าจำเลยมาแล้ว เอย  ฯ  ...." (๒) พระเจ้านครเชียงใหม่ ที่ ๗ และเป็นพระบิดาพระราชชายา เจ้าดารารัศมี (พระมารดา คือ เจ้าแม่ทิพเกษร) จากคุณ : กัมม์ - [ 14 มิ.ย. 48 13:37:18 ]

ความคิดเห็นที่ 5 เรียน ท่านออกญา ที่ยังมีอยู่ในคลังกระทู้เก่า ตอนเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/K3401095/K3401095.html ตอนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/K3427235/K3427235.html ตอนเจ้าพระยาบดินทรเดชา http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/K3435860/K3435860.html ตอนกรมหลวงชุมพรเขตรอุดมศักดิ์ http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/K3465778/K3465778.html http://www.pantip.com/cafe/library/topic/K3481058/K3481058.html ตอนกรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช http://www.pantip.com/cafe/library/topic/K3513046/K3513046.html เมื่อเปิดขึ้นมาแล้ว ถ้าต้องการเก็บไว้ในเครื่อง ให้ ๑. คลิ๊กขวา  เลือก select all ๒. คลิ๊ก file บน Tool Bar เลือก Save as...   ๓. เลือกประเภท file ที่จะเก็บ เป็น "Text File" ๔. save เวลาเปิด ให้ ๑. คลิ๊กขวาที่ file ที่ save ไว้ ๒. Open with >> Microsoft word ๓. จัดระเบียบใหม่ ๔. Print หรือ นำไปจัดทำเว็บไซท์   เพื่อเผยแพร่คุณงามความดีของบุคคลที่มีต่อชาติบ้านเมือง  ดังพระประสงค์ของเสด็จในกรมองค์ผู้ทรงพระนิพนธ์ ส่วนตอนที่เก่าและถูกลบออกไปแล้ว คือ ๑. ตอนเจ้าพระยายมราช(ปั้น) ๒. ตอนพระยาเพชรรัตนสงคราม(เฟี่อง) ขอ E-Mail ไว้ด้วยครับ เมื่อติดตั้ง Outlook และศึกษาวิธีใช้แล้วจะส่งไปให้ครับ หรือเมื่อผมเรียนรู้วิชาจัดทำเว็บไซท์แล้ว จะเรียนให้ทราบครับ แก้ไขเมื่อ 14 มิ.ย. 48 14:38:17 แก้ไขเมื่อ 14 มิ.ย. 48 14:20:34 แก้ไขเมื่อ 14 มิ.ย. 48 14:13:59 จากคุณ : กัมม์ - [ 14 มิ.ย. 48 14:12:38 ]

ความคิดเห็นที่ 6 เรียนคุณ little Kitty และทุกท่าน ก่อนอื่นต้องขออภัยที่บางครั้งจะอ่านยากสักหน่อย เนื่องจาก กระผมลอกมาจากพระนิพนธ์ จึงจำเป็นต้องรักษาแบบ เช่น ย่อหน้า การเว้นวรรค  สำนวน ให้เป็นไปตามแบบในต้นฉบับพระนิพนธ์นั้น  กระผมคิดว่าเป็นการไม่สมควรที่จะเปลี่ยนแปลง เห็นใจผมด้วยนะครับ เมื่อเป็นเช่นนี้แล้ว   ให้กด Clrt. บนคีย์บอร์ดค้างไว้ แล้วกดเครื่องหมาย + บนคีย์บอร์ดสักครั้งสองครั้ง  จะช่วยให้อ่านได้ง่ายขึ้นครับ จึงเรียนมาเพื่อทราบครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 14 มิ.ย. 48 14:32:56 ]

ความคิดเห็นที่ 7 ไม่เป็นไรค่ะ เราตามติดเป็นแฟนพันธุ์แท้อยู่แล้ว คุณกัมม์ตามสบายเลยค่ะ หากจะต้องไปแก้ไขพระนิพนธ์ ดิฉันก็เห็นว่าไม่สมควรค่ะ ขอบคุณอีกทีนะคะ ที่ตั้งใจทำให้เราอ่านกัน จากคุณ : little kitty - [ 14 มิ.ย. 48 16:35:42 ]

ความคิดเห็นที่ 8 (ต่อ) ที่เอาเรื่องเจ้านายฟ้อนในมณฑลพายัพมาเล่าแทรกลงตรงนี้  เพื่อจะชี้ชวนให้เห็นว่าการฟ้อนรำเช่นนั้นเป็นประเพณีของไทยมาแต่โบราณ  และคงมีลงมาถึงกรุงสุโขทัยและกรุงศรีอยุธยา  ข้อนี้พึงเห็นได้ในหนังสือเก่ายังปรากฎว่า  ผู้ดีแม้จนเจ้านายก็ชอบฟ้อนรำ  เช่นในบทละครเรื่องอิเหนาตอนท้าวดาหาใช้บน  เมื่อนางบุษบาเล่นธารแล้วมีบทนางบุษบาว่า "ชวนฝูงอนงค์นางรำฟ้อน ทอดกรกรีดกรายซ้ายขวา" และมีบทท้าวดาหาสั่งอิเหนากับพวกเจ้าชายว่า "จงชวนกันขับรำให้สำราญ ทำสักการเทวาในป่าใหญ่" บทที่ยกมากล่าวนี้ส่อให้เห็นว่า  ผู้ดีทั้งชายหญิงยังหัดฟ้อนรำมาจนสมัยกรุงศรีอยุธยา  เพิ่งมาหัดฟ้อนรำในหลักสูตรสาธารณะศึกษาต่อชั้นหลัง  จะเป็นเมื่อใดหาทราบไม่  ถึงสมัยรัตนโกสินทร์นี้ยังฝึกหัดฟ้อนรำอยู่แต่เฉพาะวิชาบางอย่าง  ส่วนผู้ชายเมื่อศึกษายุทธศาสตร์ต้องหัดรำกระบี่กระบองและศึกษาวิชาคชศาสตร์ก็ต้องหัดรำพัดชา  และรำขอช้างเป็นต้น  ข้อนี้มีเกร็ดจะเล่าแทรกลงเพื่อรักษาไว้มิให้สูญไปเสีย  คือ เมื่อรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงฝึกหัดรำกระบี่กระบอง  เพราะชันษายังไม่ถึงขนาดที่จะทรงศึกษาวิชาคชศาสตร์  จนเสวยราชย์แล้วจึงได้ทรงศึกษาวิชานั้นต่อสมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ซึ่งเป็นหมอเฒ่าอาจครอบให้กรรมสิทธิ์ได้ตามตำรา  เวลานั้นข้าพเจ้ายังเป็นเด็กอยู่แต่พอจำได้ว่า  ปลูกโรงพิธีที่ฝึกหัดโรงคชกรรมในสนามตรงหน้าศาลาสหทัยสมาคมบัดนี้  มีม่านบังตารอบโรงพิธี  ในโรงนั้นนอกจากที่บูชาเทวรูปและเครื่องใช้ในคชศาสตร์ เช่นเชือกบาศเป็นต้น  ทำรูปหุ่นเท่าตัวช้างเพียงท้อง  สำหรับเสด็จขึ้นประทับบนคอหัดใช้ขอบังคับช้าง  และต้องทรงหัดรำจามแบบในตำราคชศาสตร์  เจ้าพี่ที่ท่านทรงพระเจริญทันได้ฝึกหัดตามเสด็จตรัสเล่าให้ฟัง  ว่าในตำราคชศาสตร์มีแบบรำหลายอย่าง  เป็นต้นรำพัดชา จนกระทั่งรำขอช้างเป็นกระบวนต่างๆ เช่นรำเย้ยข้าศึกเมื่อชนช้างชนะ และรำบวงสรวงเป็นต้น  เมื่อทรงฝึกหัดสำเร็จแล้ว  สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จขึ้นพระบาท(๑)   ดูเหมือนเมื่อปีวอก ๒๔๑๕  สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยาบำราบฯ ทรงจัดกระบวนเสด็จครั้งนั้นให้สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงคอช้าง  พระยาเพทราชา(เอี่ยม)เป็นครวญ  เสด็จขึ้นพระพุทธบาทอย่างราชประเพณีโบราณ  เมื่อเสด็จถึงลานพระพุทธบาท ต้องทรงรำขอบูชาต่อหน้าธารกำนันตามแบบ   แต่ทางฝ่ายผู้หญิงยังมีประเพณีที่หัดนางในสำหรับรำฟ้อนเป็นระบำและละครใน  ระบำก็เปลี่ยนแปลงให้เล่นเป็นอย่างละคร  เอาเรื่องเมขลากับรามสูรในรามเกียรติ์มาประสม ระบำก็กลายเป็นละครไป(สันนิษฐานว่าตั้งแต่ในรัชกาลที่ ๒)  แต่คงเรียกว่าระบำ  สำหรับเล่นเบิกโรงละครใน  ระบำแบบเดิมก็เลยเลิกสูญไป มูลที่มีละครใน  พิเคราะห์ดูเหมือนว่าพวกพราหมณ์จะพาตำราเข้ามาจากเมืองเขมรด้วยกันกับระบำบวงสรวง  และแบบพิธีไสยศาสตร์ต่างๆ เมื่อครั้งไทยตีได้เมืองเขมรในสมัยกรุงศรีอยุธยา   ข้าพเจ้าได้ไปเมืองเขมรได้สังเกตตามเทวสถาน  ที่เรียกกันว่าปราสาทหินเช่นนครวัดเป็นต้น  มีชาลาทำไว้สำหรับรำบวงสรวง คือ "ระบำ"ทุกแห่ง  เรื่องรามเกียรติและมหาภารตะ ก็ชอบจำหลักเป็นภาพเครื่องประดับไว้ในเทวสถาน  คงชอบเล่นแสดงตำนานยอพระเกียรติพระเป็นเจ้าอย่างเช่นพวกชาวอินเดียยังเล่นนั้นเนื่องๆ  เมื่อไทยได้ตำราพิธีพราหมณ์มาทำตามในประเทศนี้  จึงให้หัดระบำและโขนขึ้นสำหรับเล่นเฉลิมพระเกียรติพระเป็นเจ้าให้เกิดสวัสดิมงคล  เดิมหัดแต่ผู้ชายชั้นผู้ดีที่เป็นตำรวจและมหาดเล็ก  ดังปรากฎในรายการพระราชพิธีอินทราภิเศกในกฎมณเฑียรบาลเก่า(โขนหลวงก็ยังเป็นมหาดเล็กอยู่จนทุกวันนี้)  ต่อมา(จะเป็นรัชกาลไหนยังค้นไม่พบหลักฐาน)จึงโปรดฯให้ถ่ายแบบโขนและระบำเข้าไปหัดนางใน  เอาพิธีฟ้อนรำอย่างโบราณของไทยมาดัดแปลงใช้เป็นแบบรำระบำและละครในสำหรับเล่นในการพิธีและบำเรอในพระราชฐานสืบมา  วินิจฉัยตำนานระบำละครในเห็นว่าจะเป็นดังว่ามานี้  จึงได้มีแต่ของหลวงมาจนรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดฯพระราชทานอนุญาตให้ผู้อื่นมีละครผู้หญิงได้  ก็มีละครและระบำผู้หญิงเล่นกันแพร่หลายสืบมา บรรดาผู้หญิงชสาววังชั้นที่ถวายตัวทำราชการ  นอกจากที่เป็นเจ้าจอมมารดา พระเจ้าลูกเธอ  ถ้าใครไม่สมัครจะอยู่เป็นข้าราชการฝ่ายใน  แม้เป็นเจ้าจอมก็ทูลลาออกได้ตามใจสมัครไม่ห้ามปราม  แต่สังเกตดูเหมือนที่ทูลลาออกจะมีน้อยและทูลลาออกเมื่อเปลี่ยนรัชกาล  และมักอยู่ในชั้นที่เป็นสาว  พวกที่อยู่ในวังมานานจนถึงอายุกลางคนแล้ว  มักสมัครทำราชการอยู่ในวังต่อไปจนตลอดอายุ  เพราะอยู่ในวังได้รับเบี้ยหวัด และมีที่อยู่เป็นสุขสบายไม่ต้องเสี่ยงภัยในความลำบากต่างๆเหมือนออกไปอยู่นอกวัง  อีกประการ ๑ ตำแหน่งหน้าที่ของข้าราชการฝ่ายในก็มีหลายชั้นและหลายอย่าง  แม้อายุเข้าขนาดกลางคนที่เป็นเจ้าจอม  ก็รับราชการตามตำแหน่งเจ้าจอมไปจนตลอดรัชกาล  ต่อมาในรัชกาลหลังก็มักจะได้เป็นผู้หลักผู้ใหญ่อยู่ในวัง  บางคนมีความสามารถรอบรู้ขนบธรรมเนียมในพระราชวังก็ได้เป็นตำแหน่ง "ท้าวนาง" เหนือนอย่างขุนนางผู้ใหญ่ฝ่ายใน  ได้ว่ากล่าวชาววังและรักษาขนบธรรมเนียมในพระราชวังสืบมา  ที่ไม่ได้เป็นถึงชั้นท้าวนาง ถ้าเคยเป็นเจ้าจอมมาในรัชกาลก่อนๆก็เป็น "เจ้าจอมเถ้าแก่" สำหรับฝึกหัดนางในชั้นหลัง  ที่มิได้เป็นเจ้าจอมมาในรัชกาลก่อนๆก็เป็นแต่ "เถ้าแก่"  สำหรับควบคุมนางในเวลาออกไปนอกวัง  และเป็นผู้สั่งกิจการต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับผู้ชายข้างฝ่ายหน้า   แม้ที่เป็นพนักงานต่างๆเมื่ออายุเข้าเขตชราก็อาจจะได้รับตำแหน่งเป็น "ผู้รับสั่ง" สำหรับบอกขายนราชการที่มีพระราชดำรัสสั่ง  มิฉะนั้นก็คงเป็นพนักงานต่อมาจนตลอดอายุ ส่วนเจ้าจอมมารดานั้น  ถ้ามีพระเจ้าลูกเธอเป็นพระองค์ชาย  เมื่อลูกเธอเสด็จออกไปอยู่วังต่างหากแล้ว  ก็พระราชทานอนุญาตให้เจ้าจอมมารดาออกไปอยู่ช่วยควบคุมดูแลการรั้ววังของพระโอรสได้เป็นครั้งคราว  เมื่อล่วงรัชกาลนั้นก็เลยอยู่กับพระโอรสหรือหม่อมเจ้าที่เป็นนัดดาต่อไปจนตลอดอายุ  เจ้าจอมมารดาที่มีพระเจ้าลูกดเธอแต่พระองค์หญิง  หรือพระเจ้าลูกเธอที่สิ้นพระชนม์เสียแต่ยังทรงพระเยาว์  ที่อยู่ในพระราชวังต่อมาจนตลอดอายุก็มี  ที่ออกไปอยู่นอกวังกับญาติในเวลาเมื่อแก่ชราก็มี  ถ้าอยู่ในวังถึงรัชกาลหลังๆ ได้เป็นตำแหน่งท้าวนางผู้ใหญ่ก็มี  เป็นแต้เจ้าสำนักฝึกสอนพวกชาววังชั้นหลังก็มี  ที่เคยเป็นละครในเมื่อก่อนเป็นเจ้าจอมมารดาก็มักเป็นอาจารินี ฝึกหัดละครหลวงรุ่นหลังรักษาวิชาฟ้อนรำสืบกันมา  บางคนถึงมีชื่อเสียงเลื่องลือ เช่นเจ้าจอมมารดาแย้มอิเหนา  และเจ้าจอมมารดาลูกจันทร์ นางซึ่งเคยเป็นละครเมื่อรัชกาลที่ ๒ เป็นต้น(๒) หญิงชาววังชั้นกลางนั้นไม่ได้ถวายตัวทำราชการ  มักเป็นลูกคฤหบดี  ผู้ปกครองปรารถนาจะให้ได้รับความอบรมและศึกษาอย่างชาววัง  จึงส่งเข้าไปถวายตัวเป็น "ข้าหลวง" อยู่กับเจ้านายพระองค์หญิง  หรืออยู่กับท่านผู้หลักผู้ใหญ่ที่ในพระราชวังแต่ยังเด็ก  รับใช้สอยและศึกษาอยู่จนสำเร็จการศึกษาแล้ว  พอเป็นสาวก็ลากลับออกไปมีเหย้าเรือนตามฐานะของสกุล  แต่บางคนชอบอยู่ในวังเลยอยู่ต่อไปจนแก่ก็มี  บางทีข้าราชการที่ถวายลูกหญิงทำราชการฝ่ายในคนหนึ่งหรือสองคน แล้วส่งลูกหญิงที่เป็นน้องเข้าไปอยู่ในวังกับพี่สาว  เพื่อประโยชน์การศึกษาแล้วให้กลับออกไป  ไม่ถวายตัวทำราชการก็มี  ยังมีผู้หญิงชาววังอีกพวก ๑ ซึ่งควรนับว่าอยู่ในชั้นกลาง  คือพวกพนักงานที่ไม่ได้ถวายตัว  เช่นพวกพนักงานกลางสำหรับเชิญเครื่องเสวยจากห้องเครื่อง ขึ้นไปส่งถึงพระราชมณเฑียรเป็นต้น  พวกทนายเรือนและพวกจ่าโขลนซึ่งมักขึ้นจากชาววังชั้นต่ำ(ซึ่งจะพรรณนาต่อไปข้างหน้า)  เมื่ออายุเป็นกลางคน ทำราชการดีมีความสามารถก็ได้เป็นตำแหน่งนั้นๆ ได้เบี้ยหวัด  นับว่าเป็นข้าราชการฝ่ายใน  หน้าที่พวกทนายเรือนสำหรับนำคำสั่งกิจการไปบอกตามตำหนัก และเรือนข้าราชการฝ่ายใน  และเป็นพนักงานคุมผู้ชาย เช่น หมอเป็นต้น เข้าไปในวัง(แต่เจ้านายเถ้าแก่เป็นผู้ควบคุม  พวกจ่าโขลนนั้นเป็นพนักงานดูแลบังคับบัญชาพวกโขลนรักษาพระราชวัง  กับทั้งผู้หญิงชาววังที่มิได้เป็นข้าราชการด้วย) พวกชาววังชั้นต่ำนั้น  พวก ๑ เรียกว่า "โขลน"เป็นลูกหมู่คนหลวง(๓)(ผู้ชายเรียกว่า "ไพร่หลวง")  ตามกฎหมายเก่าเกณฑ์ให้ต้องผลัดเปลี่ยนเวลากันเข้าไปรับราชการในพระราชวังตั้งแต่รุ่นสาว(เพิ่งเลิกการเกณฑ์เปลี่ยนเป็นจ้างคนตามใจสมัคร เมื่อรัชกาลที่ ๕)  มีหน้าที่สำหรับรักษาประตูวังและรับใช้  เช่นกรรมกรในการงานต่างๆ  แต่จะมีลูกผัวได้ไม่ห้ามปราม  อีกพวก ๑ เป็นคนรับใช้ของชั้นผู้ดีที่อยู่ในวัง  พวกชั้นที่ ๓ นี้  ถ้าจะว่าเป็นชาววังก็แต่ด้วยอยู่ในวังเท่านั้น  ลักษณะชาววังตามที่ข้าพเจ้าจำได้เป็นดังพรรณนามา จะพรรณนาว่าด้วยประวัติเจ้าจอมมารดาทับทิมต่อไป  แรกท่าน..... .................................................................................................................................................... (๑) จังหวัดสระบุรี (๒) เล่ากันมาว่า เจ้าจอมมารดาเปี่ยมในรัชกาลที่ ๔ ก็เป็นตัวละครและรำงาม จนเป็นที่โปรดปราน  เจ้าจอมมารดาเล่นเป็นตัวอุณากรรณ(ซึ่งเป็นตัวแปลงเป็นผู้ชายของนางบุษบา)  เป็นที่เลื่องลือว่ารำได้งามนักไม่มีใครเสมอเหมือน  เมื่อพระราชโอรสพระองค์แรกที่ประสูติแต่ เจ้าจอมมารดาเปี่ยม   จึงพระราชทานพระนามว่า "พระองค์เจ้าชายอุณากรรณอนันตนรไชย" เจ้าจอมมารดาทับทิม  ก็รำได้งามจนได้เป็นพระอาจารินีอีกท่านหนึ่ง  ท่านได้คิดประดิษฐ์ท่ารำไว้เป็นมรดกสำหรับชนรุ่นหลังๆด้วย จะเล่าถึงต่อไปข้างหน้านะครับ (๓) ลูกหมู่คนหลวง คือ ลูกของคนที่สักแขนเป็นไพร่หลวง  ธรรมเนียมการเกณฑ์คนเข้ารับราชการในกรม  มีว่าบุตรที่เกิดมาต้องรับราชการในกรมที่บิดาสังกัดอยู่ (ดูที่) http://www.pantip.com/cafe/library/topic/K3513046/K3513046.html แก้ไขเมื่อ 14 มิ.ย. 48 17:18:38 จากคุณ : กัมม์ - [ 14 มิ.ย. 48 16:57:16 ]

ความคิดเห็นที่ 9 น่ารักจังเลยครับ  ที่เข้าใจกระผม จากคุณ : กัมม์ - [ 14 มิ.ย. 48 17:13:35 ]

ความคิดเห็นที่ 10 ทรงเล่าถึงในพระราชวัง เป็นความรู้มาก หากพระองค์ท่านไม่ได้ทรงเล่าเอาไว้  เราคงจะนึกภาพในพระราชวังในสมัยนั้นไม่ออกเลย และอีกหลายๆเรื่อง  ที่เกือบจะสูญแล้ว ผมเคยหารือกับท่าน natthaset เรื่องหม่อมกับหม่อมห้าม http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/K3416745/K3416745.html #17 ยกพระราชหัตเลขาในรัชกาลที่ ๔  ที่ทรงกล่าวถึง "หม่อม" ในพระราชวัง  นึกไม่ออกว่าเป็นอย่างไร ตอนนี้พอจะได้เค้าบ้างแล้ว  ท่าน natthaset  มีความคิดเห็นอย่างไรครับ แก้ไขเมื่อ 14 มิ.ย. 48 17:35:19 จากคุณ : กัมม์ - [ 14 มิ.ย. 48 17:31:31 ]

ความคิดเห็นที่ 11 (ต่อ) จะพรรณนาว่าด้วยประวัติเจ้าจอมมารดาทับทิมต่อไป  แรกท่านเข้าไปอยู่ในวังเมื่ออายุได้ ๖ ขวบนั้น  เจ้าจอมมารดาเที่ยงฝากให้คุณท้าววรคณานันท์(หุ่น)ฝึกสอน  ด้วยท่านเคยเป็นเจ้าจอมละครในรัชกาลที่ ๒  แล้วได้เป็นผู้หลักผู้ใหญ่อยู่ในพระราชวังในรัชกาลหลังต่อๆมา  และเป็นเจ้าสำนักแห่งหนึ่งซึ่งนับถือกันในสมัยนั้นว่าฝึกหัดเด็กดี  การที่เจ้าจอมมารดาทับทิมไปอยู่กับคุณท้าววรคณานันท์(หุ่น)นั้น  ตรงกับอย่างเป็น "ลูกศิษย์" เพราะท่านรับไปเลี้ยงดูเหมือนกับเป็นลูกของท่าน  มิใช่สักแต่ว่าฝึกสอนตามเวลาอย่างเช่นครูโรงเรียน  ท่านให้อยู่กินด้วยกันกับท่าน และฝึกหัดสั่งสอนตั้งแต่ชั้นต้นตามระเบียบที่กล่าวมาแล้ว  แต่เจ้าจอมมารดาทับทิมได้ถวายตัวแต่ยังเป็นเด็กอยู่ในชั้นประถมศึกษา  เพราะบิดาของท่านเป็นข้าหลวงเดิม  และมีเหตุอีกอย่างหนึ่ง  ด้วยประสบเวลาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวดำรัสสั่งให้หัดละครรุ่นเล็กขึ้นใหม่  หนุนละครชั้นใหญ่ซึ่งบกพร่องลง ด้วยเป็นเจ้าจอมมารดาไปบ้าง หรือล้มตายหายจากไปเสียบ้าง  โดยกระแสรับสั่งนั้น ท่านผู้ใหญ่ในพระราชวังและท่านอาจารินีในการฟ้อนรำ  สังเกตเห็นเจ้าจอมมารดาทับทิมมีแววฉลาด จึงแนะนำให้รับราชการเป็นละครหลวง  เจ้าจอมมารดาเที่ยง(๑)ก็เห็นชอบด้วย  เพราะน้องของท่านที่เป็นพี่เจ้าจอมมารดาทับทิม แม้ที่เป็นเจ้าจอมมารดาก็เคยรับราชการเป็นละครหลวงมาแล้วหลายคน  เจ้าจอมมารดาทับทิมจึงได้ถวายตัวเป็นละครหลวงแต่ในรัชกาลที่ ๔ ข้อนี้เป็นมูลเหตุที่เจ้าจอมมารดาได้รับพระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ ม.ป.ร.  เมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงสร้างขึ้นเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  เพราะท่านได้ถวายตัวเป็นข้าราชการมาแต่ในรัชกาลที่ ๔  ท่านผู้ใหญ่เลือกให้เจ้าจอมมารดาทับทิมหัดเป็นนาง ได้ขึ้นต่อเจ้าจอมมารดาลูกจันทร์รัชกาลที่ ๒  แล้วเจ้าจอมหรุ่นบุษบาในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งเป็นหลานคุณท้าววรคณานันท์ฝึกหัดให้ต่อมา การที่ท่านผู้ใหญ่ในวังเลือกละครหลวง  จะมีตำราอย่างไรเป็นสิ่งที่สังเกตข้าพเจ้าไม่ทราบ  แต่พิเคราะห์ดูที่ท่านเลือกเจ้าจอมมารดาทับทิม เมื่อยังเป็นเด็กให้เป็นละครหลวงนั้นน่าชมว่าเลือกถูก   พอยุติว่าจะเป็นละคร เจ้าจอมมารดาทับทิมก็ตั้งหน้าฝึกหัดฟ้อนรำไปด้วยกันกับศึกษาวิชาชั้นมัธยมของเด็กผู้หญิงที่จะเป็นนางใน  และเกิดรักวิชานาฏศาสตร์ยิ่งขึ้นโดยลำดับเมื่อละครหลวงชั้นเล็กออกโรงในตอนปลายรัชกาลที่ ๔(๒)  เจ้าจอมมารดาทับทิมได้รับความชมเชยของคนทั้งหลาย  ว่ารำงามกว่าคนอื่นที่เป็นละครชั้นเดียวกันโดยมาก  พอท่านอายุได้ ๑๑ ปีก็สิ้นรัชกาลที่ ๔  จึงรับราชการเป็นละครหลวงในรัชกาลที่ ๕ ต่อมา  ถึงตอนรุ่นสาวนี้ฝีมือฟ้อนรำของท่านยิ่งดีหนักขึ้นจนขึ้นชื่อลือนาม ว่าเป็นนางเอกในละครหลวงสมัยนั้น(๓)  แต่มาพอเป็นสาวพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ก็ทรงพระกรุณาโปรดฯชุบเลี้ยงเป็นเจ้าจอม เมื่อเจ้าจอมมารดาทับทิมเป็นเจ้าจอมนั้น  เจ้าจอมมารดาเที่ยงออกไปอยู่วังกรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร(๔)แล้ว  ท่านจึงให้พระองค์หญิงโสมาวดี(คือกรมหลวงสมรรัตน์ศิริเชษฐ)พระธิดาองค์ใหญ่ ซึ่งครอบครองตำหนักต่อมารับเจ้าจอมมารดาทับทิมมาจากสำนักท้าววรคณานันท์(หุ่น)  และจัดเรือนในบริเวณตำหนักหลัง ๑  กับทั้งคนสำหรับใช้สอยให้ครอบครองสมกับบรรดาศักดิ์  ถึงตอนเป็นเจ้าจอมมักตามเสด็จไปบางปะอิน  และตามเสด็จประพาสหัวเมืองเนื่องๆ  ข้าพเจ้ายังจำได้ครั้ง ๑ เมื่อตัวข้าพเจ้าเองยังเป็นเด็กไว้ผมจุก  สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จประพาสมณฑลราชบุรี  ดูเหมือนเมื่อปีระกา พ.ศ. ๒๔๑๖ ทรงพระกรุณาโปรดฯให้ข้าพเจ้าได้ไปตามเสด็จด้วย  เจ้าจอมมารดาทับทิมท่านดูแลให้กินอยู่  และเกล้าจุกให้ตลอดทางโดยฐานที่ท่านเป็นน้า(๕)  ครั้งนั้นเสด็จทรงเรือกำปั่นรบต่อใหม่ชื่อ "มุรธาวิสิษฐสวัสดี"  ไปจากกรุงเทพฯ ทางทะเลจนถึงลำน้ำแม่กลอง  แล้วทรงเสด็จโดยกระบวนเรือแจวพ่วงเรือไฟเล็ก ขึ้นไปจนถึงเมืองราชบุรี  แต่นั้นเสด็จไปทางบกด้วยกระบวนช้างม้า  พระเจ้าอยู่หัวทรงม้า  ข้าพเจ้าขึ้นช้างไปกับกระบวนข้างใน  ได้ตามเสด็จเดินทางอย่างเรียกในหนังสือโบราณว่า "ประพาสป่า" เป็นครั้งแรก  เสด็จออกจากเมืองราชบุรีว้นแรกประทับแรมที่ตำบล "หนองบัวค่าย"  วันที่ ๒ ประทับแรมที่ตำบล "ทับตะโก"(ในสมัยนั้นถือกันว่าเป็นที่เปลี่ยว เสือชุม  ต้องกองไฟตีเกราะเคาะไม้ ล้อมวงอย่างกวดขัน)  วันที่ ๓ ถึงลำน้ำไทรโยค  ประทับแรมที่ "บ้านท่าตะคร้อ" อันเป็นท่าเรือ  แล้วเสด็จกลับด้วยกระบวนเรือแจวแวะประพาสที่ต่างๆ ลงมาทางเมืองกาญจนบุรีจนถึงเมืองราชบุรี  ดูเหมือนได้ทรงทำพิธีเปิดคลองดำเนินสะดวกด้วย  ที่พรรณนาถึงเรื่องตามเสด็จคราวนั้น  ด้วยข้าพเจ้าเข้าใจว่าเป็นครั้งแรกที่เจ้าจอมมารดาทับทิมได้ไปเที่ยวป่า  ถึงตัวข้าพเจ้าก็เช่นนั้นเหมือนกัน   อาจจะเป็นมูลที่เกิดวิสัยชอบเที่ยว  ทั้งตัวท่านและข้าพเจ้าสืบมาแต่ครั้งนั้น  ดังจะปรากฎในเรื่องประวัติของเจ้จอมมารดาทับทิมตอนเมื่อท่านแก่ชราและถึงอสัญกรรม ถึง พ.ศ. ๒๔๑๙ เจ้าจอมมารดาทับทิมทรงครรภ์พระเจ้าลูกเธอ ก็ออกจากละคร  สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงพระกรุณาโปรดฯ พระราชทานตำหนักเจ้านายหมู่หนึ่งให้อยู่เป็นอิสระ อย่างเจ้าจอมมารดาประสูติพระราชกุมารเป็นหัวปี  เมื่อ ณ วันอังคารที่ ๗ พฤศจิกายน ปีชวด พ.ศ. ๒๔๑๙   สมเด็จพระบรมชนกนาถพระราชทานพระนามว่า พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช(คือกรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช)(๖)พระองค์ ๑  ถึงปีเถาะ พ.ศ. ๒๔๒๒ เจ้าจอมมารดาทับทิมมีพระราชธิดา ประสูติเมื่อ ณ วันอังคารที่ ๒ ธันวาคม อีกพระองค์ ๑  สมเด็จพระบรมชนกนาถพระราชทานพระนามว่า พระองค์เจ้าประเวศวรสมัย  ต่อมาถึงปีมะแม พ.ศ. ๒๔๒๖ เจ้าจอมมารดาทับทิมมีพระราชกุมารอีกพระองค์ ๑  ประสูติเมื่อ ณ วันพุธที่ ๕ ธันวาคม  สมเด็จพระบรมชนกนาถพระราชทานพระนามว่า พระองค์เจ้าวุฒิชัยเฉลิมลาภ(คือกรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร)  รวมพระพระเจ้าลูกเธอของเจ้าจอมมารดาทับทิมมี ๓ พระองค์ด้วยกัน ตั้งแต่ท่านเป็นเจ้าจอมมารดาก็เปลี่ยนหน้าที่ไปรับราชการสนองพระเดชพระคุณตามตำแหน่ง  แต่มีหน้าที่ซึ่งท่านถือว่าเป็นการสำคัญอย่างยิ่งเพิ่มขึ้นอีกอย่าง ๑  คือที่จะถนอมกล่อมเลี้ยงและระวังสั่งสอนพระเจ้าลูกเธอของท่านทั้ง ๓ พระองค์  เรื่องประวัติของเจ้าจอมมารดาทับทิมเมื่อเป็นเจ้าจอมมารดาตอนที่กล่าวมานี้ไม่มีอะไรแปลกถึงควรจะยกมากล่าวในที่นี้  ตัวข้าพเจ้าเองก็ออกมาทำราชการอยู่ฝ่ายหน้าแล้ว  นานๆจะได้พบกับท่านโดยฉันท์ญาติสักครั้งหนึ่ง  ได้ยินคนชมอยู่เสมอ ว่าท่านเป็นผู้มีอัธยาศัยดีไม่มีใครเกลียดชัง มีแต่คนชอบทั้งวัง  และว่าท่านทำราชการด้วยมีความจงรักภักดีต่อใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาทมาก  ข้อนี้มีหลักฐานด้วยทรงพระกรุณาโปรดฯพระราชทานเครื่องยศ(๗)  ขึ้นเป็นชั้นพระสนมเอก อันสูงศักดิ์กว่าเจ้าจอมมารดาสามัญ เจ้าจอมมารดาทับทิม  รับราชการประจำอยู่ในพระบรมมหาราชวังจนกรมหลวงนครชัยศรีฯสำเร็จการที่ไปทรงศึกษาในยุโรปแล้วกลับคืนมาพระนคร  สมเด็จพระบรมชนกนาถทรงพระกรุณาโปรดฯ ให้สร้างวังพระราชทานที่ริมคลองผดุงกรุงเกษมตอนต่อกับปากคลองมหานาค  เมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯแรกขึ้นวังสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้เจ้าจอมมารดาทับทิมออกไปอยู่ช่วยดูแลการในวังของพระโอรสได้เป็นครั้งคราว แต่นั้นท่านก็ออกไปอยู่ที่วังกรมหลวงนครชัยศรีฯบ้าง  กลับเข้ามาอยู่ตำหนักในพระบรมมหาราชวังกับพระองค์หญิงประเวศวรสมัยพระธิดาบ้าง  ส่วนกรมหลวงสิงหฯ นั้นยังเสด็จไปเรียนวิชาการทหารเรืออยู่ในยุโรป  ครั้นสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงย้ายพรระราชสำนักเสด็จประทับที่พระราชวังดุสิต  ท่านจึงอยู่ประจำที่วังกรมหลวงนครชัยศรีฯ  เข้าไปในวังแต่เวลามีการงาน  หรือไปเยี่ยมเยือนพระองค์หญิงประเวศวรสมัยเป็นครั้งเป็นคราว  ครั้นกรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกรทรงสำเร็จการศึกษากลับมา  สมเด็จพระบรมชนกนาถทรงพระกรุณาโปรดฯให้สร้างวังอีกวัง ๑ ติดกับวังกรมหลวงนครชัยศรีฯ พระราชทานกรมหลวงสิงหฯ  เจ้าจอมมารดาทับทิมก็อยู่ที่วังกรมหลวงนครชัยศรีฯบ้าง  ไปอยู่วังกับกรมหลวงสิงหฯบ้าง  ครั้นกรมหลวงนครชัยศรีฯ สิ่นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖  พระองค์หญิงประเวศวรสมัยได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ออกมาประทับอยู่วังกรมหลวงสิงหฯ พระโอรสและพระธิดาทั้ง ๒ พระองค์นั้นกับทั้งหม่อมเจ้าหญิงวิมลปัทมราช ธิดาองค์ใหญ่ของกรมหลวงนครชัยศรีฯ สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงดำรัสเรียกว่า "หญิงทับทิม"  ซึ่งคุณย่าเลี้ยงติดตัวมาแต่เล็ก  ช่วยกันอุปถากท่านมาด้วยกันกับหม่อมเจ้าที่เป็นสุนิสาและเป็นโอรสธิดาในกรมหลวงนครชัยศรีฯ  และในกรมหลวงสิงหฯ ซึ่งเจริญวัยสำเร็จการเล่าเรียนเพิ่มขึ้นเป็นลำดับมา  ให้ท่านอยู่เย็นเป็นสุขสบายจนตลอดชีวิต .................................................................................................................................................... (๑) เจ้าจอมมารดาเที่ยง-เป็นพี่สาวเจ้าจอมมารดาทับทิม และเป็นพระสนมเอกในรัชกาลที่ ๔ ทรงยกย่องให้เป็นหน้าหัวพระสนมทั้งปวง  เจ้าจอมมารดาเที่ยงมีพระราชโอรส-ธิดาถึง ๑๐ พระองค์ คือ พระองค์เจ้าหญิงโสมาวดี  ศรีรัตนราชธิดา, พระองค์เจ้าชายเศวตวรลาภ, พระองค์เจ้าหญิงศรีนาคสวาสดิ์, พระองค์เจ้าชายกมลาสน์เลอสรรค์, พระองค์เจ้าหญิงกนกวรรณเลขา, พระองค์เจ้าหญิง(ยังไม่มีพระนาม สิ้นพระชนม์ชันษา ๘ วัน), พระองค์เจ้าชายไชยานุชิต, พระองค์เจ้าหญิงแขไขดวง, พระองค์เจ้าชายจรูญฤทธิเดช(ชันษา ๙ วัน), และพระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์ (๒) ต้นฉบับที่ใช้คัด พิมพ์ว่า "รัชกาลที่ ๓"  เชื่อแน่ว่าพิมพ์ผิดพลาดไป  จึงขออนุญาตแก้ไขครับ (๓) ในรัชกาลที่ ๔ เล่นละครเป็นตัวนางแมว  ถึงรัชกาลที่ ๕ เป็นตัวนางเกนหลงหนึ่งหรัด  และต่อมาได้เป็นครูละครคณะวังสวนกุหลาบ  มรดกทางนาฏศิลป์ที่ท่านได้ฝากไว้กับแผ่นดินนี้ คือ กระบวนท่าตัวนางเอกทั้งหมด  โดยเฉพาะท่านางเมขลานั่งวิมาน  ท่านางแมวในเรื่องไชยเชษฐ์ (๔) คือ พระองค์เจ้าชายกมลาสน์เลอสรรค์  ลำดับที่ ๒๗ ในบรรดาพระราชโอรส-ธิดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕  เมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๖   เป็นต้นราชสกุล "กมลาสน์ ณ อยุธยา" (๕) เป็นน้า-เจ้าจอมมารดาชุ่ม พระมารดาในสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ  ก็เป็นพี่สาวของเจ้าจอมมารดาทับทิม  ท่านจึงมีศักดิ์เป็นน้าของเสด็จในกรม  แต่ถ้านับทางสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง  ก็คงต้องว่าเป็น "พี่สะใภ้" ล่ะครับ (๖) http://www.pantip.com/cafe/library/topic/K3513046/K3513046.html (๗) เครื่องยศฝ่ายใน ศึกษาได้จากเพชรพระมหามงกุฎ ตอน เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ ครับ http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/K3401095/K3401095.html จากคุณ : กัมม์ - [ 15 มิ.ย. 48 14:35:31 ]

ความคิดเห็นที่ 12 ขอบคุณมากครับคุณกัมม์ นี่เป็น E-mail  key_niti@hotmail.com จากคุณ : ออกญาสน - [ 15 มิ.ย. 48 19:09:34 ]

ความคิดเห็นที่ 13 เนื้อเรื่องมาจากพระนิพนธ์ในกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ก็คงจะทรงยกย่องพระญาติด้วยกัน เจ้าจอมมารดาเที่ยง เป็นป้า เจ้าจอมมารดาทับทิมเป็นน้า ส่วนเจ้าคุณพระประยุรวงศ์ เป็นบุคคลที่ท่านนับถือ มีคุณูปการแก่กันมา แต่สงสัยอยู่นิดนึงทำไมเจ้าจอมมารดาทับทิมถึงได้รัตนาภรณ์ของ ร.4 ทั้งๆที่ท่านรับราชการใน ร5. ส่วนท่านเจ้าคุณพระประยุรวงศ์ ที่ได้รัตนาภรณ์ของ ร.4 ก็เพราะท่านรับราชการเป็นหม่อมของ ร5. สมัยยังเป็นเจ้าฟ้า ก่อนที่ท่านขึ้นครองราชย์ ซึ่งยังคงป็นสมัยพระจอมเกล้าอยู่ จากคุณ : จำปูน - [ 16 มิ.ย. 48 13:28:57 A:203.144.198.246 X: TicketID:033075 ]

ความคิดเห็นที่ 14 เรียนคุณ จำปูน ครับ ทรงพระนิพนธ์ประวัติ  พระประวัติ  พระราชประวัติ  ไว้มากมายครับ(อย่าเจ้าพระยาบดินทร์เดชา พระองค์ท่านก็ไม่ทรงเคยเห็นด้วยซ้ำ) อย่าสงสัยในความบริสุทธิ์ของพระองค์ท่านเลยครับ  พิจารณาที่ความรู้ที่เราๆได้รับดีกว่าครับ หากไม่ได้พระองค์ท่านที่ไหนเลยเราจะได้รับรู้เรื่องราวต่างๆเหล่านี้ ผมคิดว่าเป็นพระเดชพระคุณกับพวกเรามากมายครับ ส่วนเรื่องเหรียญรัตนภรณ์ ม.ป.ร. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว(ร.๕)ทรงสถาปนาขึ้น เพื่อพระราชทานแก่ข้าราชการในสมเด็จพระบรมชนกนาถ(ร.๔) เจ้าจอมมารดาทับทิม  ก่อนเป็นเจ้าจอมมารดาถวายตัวรับราชการในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นนางละคร จึงอยู่ในข่ายที่ได้รับพระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ ม.ป.ร.ครับ (ว้า...แสดงว่าไม่ได้อ่านละสิ(# 11)  น้อยใจจังครับ) เรียน ท่านออกญาสน ขอเวลาหน่อยนะครับ  ผมถอด Outlook  ออกจากเครื่องเสียแล้ว (เห็นว่าไม่ค่อยได้ใช้) ขอติดตั้งและเรียนรู้วิธีใช้ก่อนครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 16 มิ.ย. 48 18:52:54 ]

ความคิดเห็นที่ 15 ลากิจ ๑ วันครับ พรุ่งนี้จะจบให้ได้ครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 16 มิ.ย. 48 19:26:33 ]

ความคิดเห็นที่ 16 ขอบคุณคูณกัมม์ ครับ ที่ชี้แนะ รบกวนท่านผู้รู้ ครับอยากทราบพระประวัติของพระองค์เจ้าหญิงผ่องประไพ พระธิดาองค์แรกในพระพุทธเจ้าหลวง ซึ่งไม่ค่อยมีคนกล่าวถึง ทั้งที่พระชนม์ก็ยืนยาวถึง 75 พรรษา ทรงไม่ได้รับพระยศเพิ่มเติม ไม่ได้รับตราจุลจอมเกล้า เป็น พระธิดา 1 ใน 2 ที่ประสูตินอกเศวตรฉัตร แต่ต่างกันเหลือเกิน อีกองค์เป็นถึงกรมขุน รับพระราชทานตราจักรี ปฐมจุลจอมเกล้า ทรงเป็น ที่ หนึ่งเพียงลำดับการประสูติเท่านั้น จากคุณ : จำปูน - [ 17 มิ.ย. 48 10:33:54 A:203.144.198.246 X: TicketID:033075 ]

ความคิดเห็นที่ 17 (ต่อ) ตอนนี้จะกล่าวถึงวัตรปฏิบัติของเจ้าจอมมารดาทับทิมเมื่อออกมาอยู่วังพระราชโอรสธิดา  หรือถ้าว่าอีกอย่างหนึ่งคือในสมัยเมื่อท่านมีอายุย่างเข้าเขตเป็นกลางคน  เมื่อตอนแรกกรมหลวงนครชัยศรีฯออกวัง  ท่านเอาเป็นธุรพดูแลการรั้ววังให้ทุกอย่าง  จนเมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงพระกรุณาฯดำรัสของหม่อมเจ้าหญิงประวาสสวัสดี ในกรมขุนทิพยลาภพฤฒิธาดา  พระราชทานเป็นชายากรมหลวงนครชัยศรีฯแล้ว  แต่นั้นท่านก็ค่อยปลดเปลื้องการรั้ววังให้หม่อมเจ้าหญิงประวาศฯเป็นผู้ว่ากล่าวมาโดยลำดับ  จนเห็นว่าการรั้ววังเรียบร้อยและมีความสมัครสโมสรดีได้ดังใจหวัง  ท่านก็ปล่อยการงานให้หมด เป็นแต่ไปมาเยี่ยมเยือน  หรือไปช่วยรักษาพยาบาลในเวลาประชวรหรือมีหม่อมเจ้าคลอดใหม่  หาได้เกี่ยวข้องด้วยการปกครองวังไม่  ยิ่งกิจการต่างๆอันเนื่องกับหน้าที่ราชการของกรมหลวงนครชัยศรีฯด้วยแล้ว  ท่านหลีกออกห่างไม่เข้าไปเกี่ยวข้องด้วยทีเดียว  ภายหลังเมื่อกรมหลวงสิงฯ(๑)ขึ้นวัง ท่านก็ประพฤติเช่นเดียวกันกับพระราชโอรสพระองค์ใหญ่  เมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงพระกรุณาดำรัสขอหม่อมเจ้าหญิงพร้อมเพราพรรณธิดาของข้าพเจ้าพระราชทานเป็นชายาของกรมหลวงสิงหฯ ท่านก็ค่อยมอบการงานรั้ววังให้หม่อมเจ้าหญิงพร้อมเพราพรรณมาโดยลำดับเช่นนั้น  จนสามารถเป็นแม่เรือนได้ มีเรื่องเนื่องกับประวัติเจ้าจอมมารดาทับทิมเกี่ยวมาถึงตัวข้าพเจ้าในตอนนี้  ซึ่งทำให้เสียใจครั้ง ๑ และให้เบาใจครั้ง ๑ จะเขียนแทรกลงไว้ด้วย  คือกรมหลวงนครชันศรีฯทรงศึกษาวิชาทหารบกมาจากยุโรปพอเข้ารับราชการในกระทรวงกลาโหมก็ปรากฏพระสติปัญญาสามารถ  โปรดให้จัดการแก้ไขเพิ่มเติมระเบียบการทหารบกหลายอย่าง  พระหฤทัยของกรมหลวงนครชันศรีฯไปหมกหมุ่นอยู่แต่ในราชการ  ไม่นำพาต่อการที่จะบำรุงรักษาพระองค์เองหมายแต่จะทำราชการให้สำเร็จเป็นประมาณ  เช่นวันไหนมีการงานมากก็ไม่เสวยกลางวันให้เสียเวลาทำงาน  หรือเสวยแต่ของแสดงเป็นเครื่องว่างพอแก้หิว  เป็นเช่นนั้นมาจนเกิดอาการประชวรขึ้น  เจ้าจอมมารดาทับทิมสังเกตเห็นว่าเป็นเพราะทำงานเกินพระกำลัง  ว่ากล่าวตักเตือนกรมหลวงนครชัยศรีฯก็ไม่ฟัง  ท่านจึงเข้าไปกราบทูลร้องทุกข์ต่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง  มีรับสั่งให้หาข้าพเจ้าไปเฝ้า  ดำรัสว่า  "นางทิมมาร้องทุกข์ว่าจิระเอาแต่ทำงาน  ไม่เป็นอันจะกินอยู่ จนมีอาการเจ็บป่วยเกิดขึ้น  ห้ามก็ไม่ฟัง  เธอลองไปว่ากล่าวกับจิระดูสักทีเป็นไร"  พอออกจากเฝ้า ข้าพเจ้าก็เลยไปวังกรมหลวงนครชัยศรีฯ เวลานั้นกำลังประชวรอยู่ ข้าพเจ้าบอกให้ทราบกระแสรับสั่ง เธอก็ไม่โต้แย้งอย่างไร  แต่ต่อมาพอหายประชวรก็กลับไปทำงานทรมานพระองค์เช่นนั้นอีก  จนเลยเกิดโรคภายในประจำพระองค์ออกไปรักษาถึงยุโรปก็ไม่หาย เพราะรักษาช้าเกินไปเสียแล้วจึงสิ้นพระชนม์ยังไม่ทันแก่   เรื่องนี้นึกขึ้นมาเมื่อไรข้าพเจ้ายังเสียใจ  ถ้ากรมหลวงนครชัยศรีฯ เชื่อฟังเจ้าจอมมารดาเสียแต่แรกก็อาจจะเสด็จอยู่มาได้จนบัดนี้ เรื่องที่ท่านทำให้ข้าพเจ้าเบาใจนั้นเมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงดำรัสขอลูกหญิงพร้อมเพราพรรณให้เป็นชายากรมหลวงสิงหฯ ครั้งนั้นเป็นครั้งแรกที่ธิดาข้าพเจาจะไปออกเรือน  ประจวบเวลาเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์(ช่ม อภัยวงศ์) เมื่อยังเป็นพระยาคทาธรธรณินทร์เข้ามากรุงเทพฯ  ท่านก็เพิ่งแต่งงานธิดาของท่านเป็นคนแรกมาไม่ช้านัก  ข้าพเจ้าจึงถามท่านว่าแต่งงานลูกชายกับแต่งงานลูกสาวรู้สึกผิดกันอย่างไรบ้าง  เจ้าพระยาอภัยภูเบศร์บอกว่ารู้สึกผิดกันมาก  แต่งงานลูกชายไม่มีความวิตก แต่แต่งงานลูกหญิงนั้นเกิดวิตกมาก เพราะเกรงว่าถ้าหากไปมีเหตุเกิดแตกร้าวไม่เป็นสามัคคีกับสกุลของผัว เป็นผู้หญิงเสียเปรียบ  ท่านวิตกอยู่กว่าปี จนเห็นว่าผัวเมียผูกสมัครรักใคร่กันดี  และผู้ใหญ่ในสกุลผัวก็ไม่รังเกียจจึงสิ้นวิตก ท่านบอกให้ทราบดังนี้  เมื่อแรกพระราชทานหญิงพร้อมเพราพรรณข้าพเจ้าก็ออกวิตกอยู่บ้าง  ต่อเมื่อเห็นเจ้าจอมมารดาทับทิมท่านอารีรักใคร่  ทั้งโดยที่เป็นสุนิสาและเป็นหลานย่าอย่างสนิทสนม  กรมหลวงสิงหฯกับหญิงพร้อมฯก็ถูกอัชฌาศัยรักใคร่กันสนิท  จึงเบาใจสิ้นวิตก  ไม่ต้องรอถึงปีเหมือนเจ้าพระยาอภับภูเบศร์ เมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จสวรรคต  เจ้าจอมมารดาทับทิมอายุได้ ๕๓ ปี  ถึงเวลานั้นพระโอรสธิดาของท่านตั้งพระองค์เป็นหลักฐานแล้วทั้ง ๓ พระองค์  ท่านสิ้นความห่วงใยก็บำเพ็ญวัตรปฏิบัติหาความสุขตามสมควรแก่ฐานะของผู้มีบรรดาศักดิ์เมื่ออายุเข้าเขตเป็นคนแก่ชรา คือ ฟังเทศน์ ทำบุญ ให้ทาน  และมีแปลกเฉพาะตัวท่านอย่าง ๑ ที่ชอบไปเที่ยวตามหัวเมือง  จึงเห็นว่าการเที่ยวนั้นจะเป็นความนิยมติดใจมาตั้งแต่ตามเสด็จเมื่อยังเป็นเจ้าจอมดังกล่าวมาแล้ว  การฟังเทศน์ท่านชอบปฏิภาณของพระอุบาลีคุณูปมาจารย์(จันทร์)วัดบรมนิวาส  เป็นเหตุให้เกิดพรหมวิหารทั้ง ๔ คือ ความเมตตา กรุณา มุทิต อุเบกขา  ถึงถือเป็นวิหารธรรมของตัวท่านต่อมาจนตลอดชีวิตและชอบสร้างหนังสือเทศนาพรหมวิหารถวายไปตามวัด สำหรับพระจะได้เทศน์สอนมหาชน  หนังสือนั้นท่านสร้างคราวละหลายๆจบ  ครั้งสุดท้ายท่านสร้างสำเร็จพอทันท่านได้จบมืออุทิศเมื่อก่อนถึงอสัญกรรมไม่กี่วันกันความเลื่อมใสที่กล่าวมาเป็นเหตุให้ท่านช่วยบำรุงวัดบรมนิวาสกับทั้งพระสงฆ์ในวัดนั้นยิ่งกว่าวัดอื่น  ถึงสร้างกุฏิที่สำนักเจ้าอาวาสถวายวัดบรมนิวาสหลัง ๑  ขนานนามว่า "กุฏิปัทมราช"  และได้สร้างกุฏิถวายวัดตามหัวเมืองมีหลายแห่ง   นอกจากนั้นท่านชอบช่วยสงเคราะห์ผู้จะบวชเรียน  บางรายเจ้านาคอัตคัดขัดสน ท่านรับเป็นเจ้าภาพก็มีเนื่องๆและอุปการะต่อไปจนถึงส่งอาหารบิณฑบาตรเลี้ยงด้วย  ทำบุญอย่างนี้แทบทุกปี  ทางฝ่ายฆราวาสนอกจากบริจาคทานสงเคราะห์คนที่ตกทุกข์ได้ยาก  ท่านชอบเกื้อกูลญาติและมิตรด้วยประการต่างๆ แม้จนผู้เป็นแขก  เมื่อมีใครไปหาท่าน หรือแม้ข้าราชการที่มีกิจธุระไปเฝ้าพระราชโอรสของท่านๆพบปะก็ทักทายปราศัยแสดงไมตรีจิตโดยฐานที่เป็นผู้ใหญ่  แม้ใครไปใกล้เวลาอาหารท่านก็ชอบหาอาหารเลี้ยง  เพราะฉะนั้นคนทั้งหลายที่ได้รู้จักกับท่าน  โดยเฉพาะพวกข้าราชการทั้งทหารและพลเรือนจึงพากันเคารพนับถือ  บางคนก็พาครอบครัวไปหาให้ท่านรู้จัก  เวลามีการงานอย่างใดที่วังก็พร้อมใจกันไปช่วย  ข้างฝ่ายตัวท่านถ้าเขามีการงานก็ช่วยเหลือตอบแทนตามกำลัง  ไม่เอาเปรียบผู้อื่นแต่ฝ่ายเดียว  ลักษณะการเลี้ยงของท่านยังมีอีกอย่างหนึ่ง  สำหรับญาติมิตรและมิตรีที่เป็นเจ้านายหรือบุคคลสูงศักดิ์  เวลาเมื่อท่านคิดถึงคนไหนเมื่อใด  ก็มักทำของกินที่มีโอชารสเฉพาะสิ่งส่งไปให้  ของกินที่ท่านชอบทำส่งไปนั้น  ขนมปั้นสิบฝีมือของท่านถึงเลื่องลือว่าไม่มีใครทำสู้ได้  ข้าพเจ้าอาจรับรองว่าจริง ด้วยเคยได้กินเนืองๆ เรื่องที่เจ้าจอมมารดาทับทิมชอบแปรสถาน...... .................................................................................................................................................... (๑) กรมหลวงสิงฯ-พระองค์เจ้าชายวุฒิชัยเฉลิมลาภ  ลำดับที่ ๔๒ ในบรรดาพระราชโอรสธิดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  เมื่อโสกันต์แล้วเสด็จไปเรียนในอังกฤษ  และเข้าโรงเรียนนายทหารเรือที่กรีนิซ เช่นเดียวกับกรมหลวงชุมพรฯ  ในรัชกาลที่ ๕ ได้เป็นนายพลเรือตรี ผู้บัญชาการทหารเรือชายทะเล  รัชกาลที่ ๖ เป็นนายพลเรือโทเสนาธิการทหารเรือ แล้วเป็นจเรทหารเรือ ราชองครักษ์ ทรงสถาปนาขึ้นเป็นกรมหมื่นสิงหวิกรมเกรียงไกร  และขึ้นเป็นกรมขุนฯ  ในรัชกาลที่ ๗ โปรดเกล้าฯตั้งเป็นเสนาบดีกระทรวงกลาโหม  ทรงสถาปนาขึ้นเป็นกรมหลวงฯ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๗ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๓ พระชันษา ๖๕   ทรงเป็นต้นราชสกุล "วุฒิชัย ณ อยุธยา" จากคุณ : กัมม์ - [ 17 มิ.ย. 48 11:22:41 ]

ความคิดเห็นที่ 18 (ต่อ) เรื่องที่เจ้าจอมมารดาทับทิมชอบแปรสถานไปเที่ยวตามหัวเมืองนั้น  มีเหตุอย่าง ๑ นอกจากที่ท่านชอบการเที่ยวเตร่มาแต่ยังเป็นเจ้าจอม  คือเมื่อท่านแก่ตัวลงถ้าอยู่แต่กับเรือนนานๆมักมีอาการคล้ายกับจะเจ็บป่วย  ถ้าได้แปรสถานไปที่อื่นชั่วคราวก็กลับฟื้นมีความสบาย  เพราะเหตุนั้นเมื่อใดพระโอรสธิดาทรงสังเกตเห็นว่า  เจ้าจอมมารดามีอาการไม่สบายเป็นปกติ แม้ตัวท่านยังมิได้ออกปาก ก็ชวนให้ท่านแปรสถานไปเที่ยวเตร่  และทรงขวนขวายจัดหาพาหนะให้ท่านไป  บางคราวพระโอรสธิดาก็เสด็จไปด้วย  บางคราวท่านก็ไปแต่กับหลานตามลำลองของท่านเพราะพวกข้าราชการตามหัวเมือง  ซึ่งเคารพนับถือท่านมากเขารับอุปการะทุกหนทุกแห่งไม่มีความลำบาก  ท่านได้ไปเที่ยวถึงเมืองไทรโยคถึง ๔ ครั้ง  นอกจากนั้นมักชอบเที่ยวแต่ในมณฑลอยุธยากับที่ในแขวงจังหวัดราชบุรี  แต่ชอบไปพักอยู่ที่บริเวณพระราชวังบางปะอินมากกว่าแห่งอื่น  เพราะไปมาง่ายและท่านชอบไปทางเรือยิ่งกว่าไปทางบก  ลักษณะการไปเที่ยวของท่านนั้น  ถ้ามิใช่ไปทางไกลเช่นไปไทรโยค  ถึงที่ไหนที่ท่านเห็นสบาย เช่นที่บางปะอิน  ก็มักจอดพักอยู่ที่นั้นนานๆลงเรือเล็กไปตามทุ่งเที่ยวเก็บผักน้ำต่างๆ หรือมิฉะนั้นไปเที่ยวซื้อหาเครื่องอาหารตามบ้านราษฎรมาทำครัวเลี้ยงพวกบริวาร  เวลาพักอยู่ใกล้วัดก็ชอบไปทำบุญและฟังเทศน์  ไม่ยอมให้ใครรับรองอย่างเป็นทางราชการ  ถ้าว่าโดยย่อก็คือชอบเที่ยวอย่างคนแก่  แต่คงไปเที่ยวปีละหนหนึ่งหรือมากกว่านั้นเป็นนิจ  ทางฝ่ายชายทะเล ท่านก็ชอบไปที่เมืองสมุทรปราการ  และไปที่ตำบลหนองแกต่อหัวหินลงไปข้างใต้  ด้วยกรมหลวงสิงฯมีสวนและสร้างตำหนักที่พักไว้ที่นั้น  ถึงฤดูร้องท่านมักแปรสถานลงไปพักอยู่ที่หนองแกด้วยกันกับพระองค์หญิงประเวศฯและกรมหลวงสิงห์ฯคราวละนานๆแทนทุกปี  แม้ที่สุดพระองค์หญิงประเวศฯกับกรมหลวงสิงหฯเสด็จออกมาพักรักษาพระองค์อยู่ ณ เมืองปีนัง  ท่านคิดถึงก็ยอมทนความลำบากที่ต้องทางไกลในรถไฟ  อุตส่าห์มาเยี่ยมพระธิดาและพระโอรส  เป็นครั้งแรกที่ท่านออกนอกอาณาเขตประเทศสยาม  เมื่ออายุใกล้จะถึง ๘๐ ปีอยู่แล้ว  แต่เมื่อมาถึงเมืองปีนังท่านก็ชอบ  ชมว่าอากาศดีเลยพักอยู่ที่พระตำหนักพระองค์หญิงประเวศฯถึง ๑๓ เดือน  ตัวท่านเองก็สำราญอนามัยเป็นสุขสบายตลอดเวลาที่มาอยู่นั้น ครั้นถึงเดือนพฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๘  มีกิจธุระเกิดขึ้นทางกรุงเทพฯ ที่ท่านจำจะต้องไปจัดทำเอง  จึงกลับไปจากเมืองปีนัง  เมื่อเสร็จธุระนั้นแล้วก็ลงมือเตรียมการจะทำบุญฉลองอายุของท่านครบ ๘๐ ปี  การนั้นท่านไม่พอใจจะทำที่ในกรุงเทพฯให้เอิกเกริก  แต่ก่อนมาท่านได้รับไว้กับพระพรหมมุนี(อ้วน)วัดบรมนิวาส ซึ่งเป็นเจ้าคณะสงฆ์มณฑลอีสาน  ว่าจะสร้างสำนักวิปัสนาธุระที่ในวัดสุปัฏน์ ณ เมืองอุบล  จึงปรารถว่าจะไปทำบุญฉลองอายุที่เมืองอุบล  แต่ยังไม่ทันถึงกำหนดงาน  ท่านรู้สึกว่ามีอาการทุพพลภาพเกิดขึ้นในตัวของท่านยิ่งกว่าแต่ก่อน  เกรงว่ากำลังจะทนลำบากไปรถไฟทางไกลไม่ไหวเสียแล้ว  ก็เลิกความคิดที่จะไปทำบุญฉลองอายุ ณ เมืองอุบล  เปลี่ยนเป็นบริจาคทรัพย์ตามจำนวนที่กะไว้  ขอให้พระพรหมมุนีช่วยอำนวยการให้สมดังเจตนาของท่าน ความทุพพลภาพที่ท่านรู้สึกมีหนักขึ้นนั้น  ที่จริงคือโรคชรา  อันเป็นเหตุให้ท่านถึงอสัญกรรมนั้นมาถึงตัว  ท่านก็มีอาการป่วยลงในไม่ช้า  หมอก็รู้ดีว่ายากที่กลับฟื้นดีได้  แต่ท่านเจ้าจอมมารดาทับทิมท่านใคร่จะแปรสถานที่ไปรักษาตัวที่บางปะอิน   ผู้รักษาพยาบาลเห็นว่าโรคของท่านร้ายยิ่งกว่าป่วยครั้งก่อนๆ  เกรงว่าถ้าท่านแปรสถานจะเร่งให้โรคกำเริบมากขึ้น  แต่ก็ทัดทานท่านไม่ฟังจะไปให้ได้  ท่านได้ลงเรือไปในวันที่ ๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ พระองค์เจ้าหญิงประเวศฯ และกรมหลวงสิงหฯทรงทราบก็รีบเสด็จกลับจากปีนัง  เสด็จตามไปที่บางปะอินในวันที่ ๑๒ มีนาคมนั้น  พอไปถึงประจวบกับอาการท่านเกิดมากเสียแล้ว  ได้ทรงทาบทามถึงการที่จะกลับกรุงเทพฯ แต่ท่านไม่ยอมกลับ  จึงทรงดำริว่าท่านกำลังเบิกบาน  ในการที่ท่านได้มาพักอยู่ที่บางปะอิน  ถ้าจะเชิญท่านกลับ ท่านก็คงจะโทมนัสขัดแค้นก็ยิ่งซ้ำร้ายกลายเป็นเพิ่มความทุกข์เวทนาให้มากขึ้น  ยอมให้ท่านพักอยู่บางปะอิน  ท่านชื่นบานหายกลัดกลุ้ม ถึงกับสามารถเป็ยธุระสั่งการเลี้ยงดูญาติและมิตรซึ่งขึ้นไปเยี่ยมเยือนได้  แต่อาการป่วยแม้ดูเหมือนค่อยคลายขึ้น แต่ไม่ช้าก็กลับทรุดลงเป็นลำดับมา  ที่ไปรักษาตัวอยู่บางปะอินได้ ๗๙ วัน  ถึงวันอังคารที่ ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๑ เวลา ๑๗ นาฬิกา กับ ๕ นาที  เจ้าจอมมารดาทับทิมก็ถึงอสัญกรรม คำนวนอายุได้ ๘๒ ปี (หรือ ๘๑ ปี ตามทางสุริยคติกาล)  เชิญศพลงมายังวังกรมหลวงสิงหฯในวันนั้น  รุ่งขึ้นวันที่ ๒๕ ทำพิธีรดน้ำศพได้พระราชทานโกศประกอบลองไม้สิบสองเป็นเกียรติยศพิเศษ  นอกจากนั้นเครื่องศพเสมออย่างเจ้าจอมมารดาพระสนมเอก  ตั้งศพประดิษฐานไว้บนตำหนักใหญ่ที่วังกรมหลวงสิงหฯ  จนกว่าจะถึงงานพระราชทานเพลิงตามประเพณี ในเรื่องประวัติเจ้าจอมมารดาทับทิมมีความบางข้อ ซึ่งสมควรจะยกเป็นทัศนอุทาหรณ์  ดังจะกล่าวต่อไปนี้ คือ ๑. ท่านเป็นผู้ได้รับความอบรมและการศึกษาของชาววังอย่างโบราณ  ผู้หญิงที่ได้ศึกษาเช่นท่านยังเหลือน้อยตัวแล้ว  ท่านผู้อ่านหนังสือนี้ที่เป็นบุคคลชั้นหลัง  แต่ได้รู้จักและเคยคุ้นกับเจ้าจอมมารดาทับทิมมีมาก  จะเห็นตัวอย่างได้ในอัธยาศัยและกิริยามารยาทของเจ้าจอมมารดาทับทิม  ว่าการฝึกสอนที่ในพระบรมมหาราชวังตามแบบโบราณ  สามารถจะอบรมให้ดีได้เพียงใด ๒. ในพระบาลีได้กล่าวไว้ว่า  มารดาเป็นครูคนแรกของบุตรและธิดา  ความหมายว่าเมื่อบุตรธิดาเติบใหญ่ขึ้นจะดีหรือจะชั่ว  มารดาย่อมมีส่วนรับผิดชอบว่าเลี้ยงลูกดีหรือไม่ดี  ความรับผิดชอบข้อนี้เป็นสามัญแก่ผู้เป็นมารดาทั่วไป  เจ้าจอมมารดาทับทิมมีพระเจ้าลูกเธอ ๓ พระองค์  ท่านอุตส่าห์ถนอมกล่อมเลี้ยงและระวังสั่งสอนมาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์จนทรงพระเจริญ  แต่คุณวิเศษของท่านในการเลี้ยงพระโอรสธิดา  เพิ่งมาปรากฎแก่ตาคนทั้งหลายในสมัยเมื่อท่านออกมาอยู่นอกวังกับพระโอรสทั้ง ๒ พระองค์  ว่าท่านประพฤติต่อพระโอรสธิดาน่าสรรเสริญ  เช่นตอนแรกพระโอรสขึ้นวังใหม่ท่านดูแลว่ากล่าวการรั้ววังทุกอย่าง  แต่เมื่อพระโอรสมีพระชายาแล้ว  ท่านก็ตั้งต้นถอนตัวค่อยสละการรั้ววังให้พระโอรสกับชายาช่วยกันปกครอง  จนเห็นว่าสามารถจะปกครองได้เองแล้วท่านก็ปล่อยให้เป็นอิสระ ดังพรรณนามาแล้วในเรื่องประวัติ  ข้อนี้ควรนับว่าท่านเป็นตัวอย่างมารดาที่ดีด้วยอีกสถาน ๑ ๓. การที่เจ้าจอมมารดาทับทิมเลื่อมใสในพรหมวิหารธรรมสังวรความเมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา เป็นวิหารธรรมของท่านนั้น  พิเคราะห์ดูเหมือนจะมีในอุปนิสัยของท่านมาแต่เดิม  จึงปรากฎว่าเมื่อท่านอยู่ในวังหามีผู้ใดเกลียดชังไม่  ครั้นออกมานอกวังมีโอกาสได้ฟังพระธรรมเทศนาเนืองๆก็เกิดศรัทธาเลื่อมใสในพระธรรมหมวดพรหมวิหารจนถึงถือเป็นหลักในวัตรปฏิบัติของท่านข้อนี้เองเป็นเหตุให้มีคนเคารพนับถือท่านมากมาตลอดอายุ  แม้จนเมื่อถึงอสัญกรรมแล้ว  ข้าพเจ้าอยู่ไกลได้ยินว่ามีคนที่ระลึกถึงคุณและที่เคารพนับถือท่านพากันไปช่วยงานหน้าศพเป็นอันมาก  ทั้งเมื่อทำบุญ ๗ วัน ๕๐ วัน และ ๑๐๐ วัน  อันนี้เป็นผลของพรหมวิหารที่ท่านสังวรมาแต่หนหลัง  ควรนับว่าท่านเป็นตัวอย่างดีในธรรมจารินีด้วยอีกสถาน ๑ สิ้นเรื่องประวัติ เจ้าจอมมารดาทับทิม รัชกาลที่ ๕   เพียงเท่านี้ ............................................................(ลงพระนาม) ดำรงราชานุภาพ.............................................. ..............................................................๑๒  กุมภาพันธ์  ๒๔๘๑(๑)................................................. (คัดจากหนังสือประวัติเจ้าจอมมารดาทับทิม กับสุภาษิตทุคคตะสอนบุตร) .................................................................................................................................................... (๑)  งงไหมครับ  เจ้าจอมมารดาทับทิมถึงอสัญกรรมเมื่อ "วันอังคารที่  ๒๔  พฤษภาคม ๒๔๘๑"  แต่ทรงลงวันที่ที่ทรงแต่งแล้วเสร็จ "๑๒  กุมภาพันธ์   ๒๔๘๑"   วันที่ต่างๆถูกต้องแล้วนะครับไม่ผิดพลาด  แต่เนื่องจาก   ขณะนั้น(๒๔๘๑)เรายังขึ้นปีใหม่กันในวันที่ ๑ เมษายน ของทุกปีอยู่ครับ  เพราะฉะนั้นหมายความว่าเจ้าจอมมารดาทับทิมถึงอสัญกรรมในต้นปี  และวันที่ทรงพระนิพนธ์แล้วเสร็จ คือ ๑๒ กุมภาพันธ์ ๒๔๘๑ นั้นเป็นปลายปีพ.ศ. ๒๔๘๑ ครับ เราเปลี่ยนวันขึ้นปีใหม่ เป็นวันที่ ๑ มกราคม เมื่อปีพุทธศักราช ๒๔๘๔  เพราะฉะนั้นในปี ๒๔๘๓ เป็นปีที่พิเศษ  เป็นปีเดียวในประวัติศาสตร์ของเราที่ปีหนึ่งมีแค่ ๙ เดือนครับ  คือขึ้นปีใหม่วันที่ ๑ เมษายน ๒๔๘๓  สิ้นปีเมื่อ ๓๑ ธันวาคม  ๒๔๘๓  และ ๑ มกราคม ๒๕๘๔ ก็ขึ้นปีใหม่เลย แก้ไขเมื่อ 17 มิ.ย. 48 19:35:59 จากคุณ : กัมม์ - [ 17 มิ.ย. 48 19:28:09 ]

ความคิดเห็นที่ 19 จบแล้วครับ Save เลยหากต้องการ จากคุณ : กัมม์ - [ 17 มิ.ย. 48 20:39:01 ]

ความคิดเห็นที่ 20 ขอบคุณมากค่ะ เซฟไว้เรียบร้อยเย้ว... จะมีตอนใหม่เป็นประวัติของท่านใดคะ จากคุณ : พัชร์เฟื่อง - [ 17 มิ.ย. 48 22:35:56 ]

ความคิดเห็นที่ 21 เอาเป็น  พระราชหัตถ์ขวาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดีไหมครับคุณ พัชร์เฟื่อง สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ  กรมพระยาเทวะวงศวโรปการ แก้ไขเมื่อ 18 มิ.ย. 48 09:13:39 จากคุณ : กัมม์ - [ 18 มิ.ย. 48 09:11:39 ]

ความคิดเห็นที่ 22 ถ้าเห็นว่า เนื้อหาในกระทู้นี่ดี ช่วยคลิ๊กที่ เก็บเข้าคลังกระทู้เก่า ด้วยครับ พวกเราจะได้ใช้อ้างอิงต่อไป โดยไม่ต้องพิมพ์กันอีก จากคุณ : กัมม์ - [ 18 มิ.ย. 48 11:13:58 ]

ความคิดเห็นที่ 23 ตามมาขอบคุณค่ะ เดี๋ยวจะไปรออ่านเรื่องของ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ  กรมพระยาเทวะวงศวโรปการ ที่กระทู้ใหม่ จากคุณ : little kitty - [ 18 มิ.ย. 48 11:56:54 ]

ความคิดเห็นที่ 24 ตามอ่านค่ะ จากคุณ : A twingle little star - [ 18 มิ.ย. 48 20:43:23 ]