บันทึกของคนเดินเท้า

เรื่องเล่าของสมเด็จโต (๒)


ภาพเขียนที่ผนังโบสถ์วัดอินทรวิหารเหล่านั้น
เริ่มด้วย เมืองกำแพงเพชรเป็นเมืองว่างว่างไม่มีคน มีแต่ขุนนางขี่ม้าออก  
เขียนวัดบางลำภูบนติดกับเมืองกำแพงเพชร
เขียนบางขุนพรหม เขียนรูปเด็กอ่อนนอนหงายแบเบาะอยู่มุมโบสถ์วัดบางลำภู
เขียนรูปนางงุดกกลูก เขียนรูปตาผล
เขียนรูปอาจารย์แก้วกำลังกวาดลานวัด  
เขียนรูปนายทองนางเพียรนั่งยองยองยกมือทั้งสองไหว้พระอาจารย์แก้ว
เขียนรูปพระอาจารย์แก้วกำลังพูดกับตาผลบนกุฏิ
เขียนรูปเรือเหนือจอดที่ท่าบางขุนพรหม

เขียนรูปเมืองพิจิตร เจ้าเมืองพิจิตรกำลังมีงาน
เขียนรูปวัดใหญ่ในเมืองพิจิตร รูปท่านพระครูใหญ่
เขียนรูปสามเณรโตเรียนหนังสือ
สามเณรโตทดลองวิชาที่เรียนจากท่านพระครูใหญ่วัดใหญ่
เขียนบ้านเรือนตาผล ยายลา นางงุด

เขียนท่าวัดเมืองไชยนาทบุรี จรเข้ขึ้นทางหัวเรือ
เขียนคนหัวเรือนอนหลับ
เขียนคนที่สองตกใจตื่นลุกขึ้นยงโย่ฉุดคนหัวเรือให้ถอยเข้ามาเพื่อพ้นปากจรเข้
เขียนคนแจวคนที่สามนั่งไขว่ห้างหัวเราะ
เขียนคนบนบ้านสามแม่ลูกยายเหนี่ยวรั้งกันขึ้นบ้านเรือน
กระเตงกระต่องกระแต่งเพื่อหนีจรเข้
เขียนตาผลนายเรือออกมายืนตัวแข็งอยู่ที่อุเรือ
เขียนรูปสามเณรโตเรียนคัมภีร์กับท่านพระครูจังหวัด วัดเมืองไชยนาทบุรี

เขียนรูปสมเด็จพระวันรัต
เขียนรูปอาจารย์แก้ว
เขียนรูปวัดตะไกร เขียนบ้านเจ้าเมือง เขียนคนมาช่วยงานทั้งทางน้ำทางบก
เขียนพวกขบวนแห่นาค
เขียนรูปท่านนิวัติออกเป็นเจ้านาค  
เขียนพวกเต้นรำทำท่าต่าง ๆ
เขียนคนพายเรือน้ำเป็นคลื่น

เขียนรูปพระสังฆราช(มี) เขียนรูปท่านเข้าไปไหว้ลา เขียนรูปวัดระฆัง
เขียนรูปพระบรมมหาราชวัง  รูปฉันในบ้านตระกูลต่าง ๆ รูปพระสังฆราชนาค

เขียนรูปบ้านพระยาโหรา รูปเสมียนตราด้วง รูปสมเด็จพระสังฆราช(นาค)
รูปพระเทพกวี(โต) รูปวัดอินทรวิหาร รูปวัดกัลยาณมิตร
รูปเด็กแบกคัมภีร์ในงานฉลองวัดทั้งสอง
และรูปป่าพระพุทธบาท รูปป่าพระฉาย รูปพระอาจารย์เสม รูปพระอาจารย์รุกขมูล
รูปเมืองเขมร รูปสู้เสือที่ทางไปเมืองเขมร รูปเจ้าเขมร ฯลฯ

พระมหาสว่างจึงให้นายพร้อมจดจำภาพเหล่านั้นไว้ แล้วท่านจะช่วยแปลความหมาย
โดยอาศัยพงศาวดารเทียบนิยายนิทานต่าง ๆ ตามที่ผู้เฒ่าผู้แก่บอกเล่าสืบกันมา
แล้วนำมาเรียบเรียงเป็นเรื่องราว ประวัติของท่านเจ้าประคุณ สมเด็จพระพุทธาจารย์ (โต)
ตั้งแต่วันที่ ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๗๓ เป็นต้นมา

ส่วนพระยาทิพโกษา (สอน โลหะนันท์) นั้น ท่านเล่าว่า
เมื่อสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต) มรณภาพนั้น ท่านมีอายุประมาณเจ็ดขวบ  
ขณะที่ท่านเรียบเรียงประวัตินี้เป็นเวลาหลังจากสมเด็จได้มรณภาพไปแล้ว ๖๑ ปี
ท่านจึงมีอายุประมาณ ๖๘ ปี  ท่านได้สรุปท้ายเรื่องไว้ว่า

ข้าพเจ้าผู้เรียบเรียงเรื่องราวของ สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต) นี้
ได้ทรงจำและเสาะสางสืบค้นฉบับตำรับกะรุ่งกะริ่ง
และได้อาศัยพึ่งพิงท่านผู้หลักผู้ใหญ่ผู้สูงอายุ เล่ากล่าวสืบ ๆ มา
จนติดอยู่ในสมองของข้าพเจ้า และได้ถือเอาคำของเจ้าคุณพระธรรมถาวร (ช้าง) ผู้มีอายุยาว ๘๘ ปีบ้าง อนุมัติดัดแปลงบ้าง ประมาณบ้าง สันนิษฐานบ้าง วิจารณ์บ้าง
เทียบศักราชในพงศาวดารบ้าง บรมราชประวัติแห่งรัชสมัยบ้าง พอให้สมเหตุผล ให้เป็นต้นเป็นปลาย
พิจารณาในรูปภาพที่ฝาผนังโบสถ์วัดอินทรวิหารบ้าง เห็นว่าสมเหตุสมผลแล้วจึงเขียนลง แต่คงไม่คลาดจากความจริง

ถ้าว่าไม่ได้ยินกับหู ไม่ได้รู้กับตา มากล่าวเล่าสู่กันฟัง คล้ายกับเล่านิทาน เหมือนเล่าเรื่องศรีธนนชัย เรื่องไกรทอง เรื่องขุนช้างขุนแผน เรื่องอะไรทั้งหมดที่เรียกว่านิทานแล้ว ธรรมดาต้องมีต่อ มีเติม มีตัด ไม่ให้ขัดลิ้นขัดหูแต่ไม่ผิดหลักแห่งความจริง เพราะสิ่งที่จริงมีปรากฏ เป็นพยานของคำนั้น

ถ้าจะถือว่าหนังสือแต่งใหม่ก็ดีเหมือนกัน ถ้าท่านเห็นถ่องแท้ว่าผิดพลาด โปรดฆ่ากาแต้มแต่งตัดเติมได้ ให้ถูกต้องเป็นดี

ต่อมา นายเทพย์ สาริกบุตร ได้จัดพิมพ์ขึ้นโดยไม่ทราบปีที่พิมพ์ ท่านได้ลงท้ายไว้ว่า บันทึกประวัติของเจ้าพระคุณ สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต) ฉบับของมหาอำมาตย์ตรี พระยาทิพโกษา ซึ่งเป็นฉบับที่รวบรวมโดย ม.ล.พระมหาสว่าง เสนีย์วงศ์ ณ อยุธยา ได้รวบรวมขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๓ ตามคำโคลงท้ายนี้

ประวัติคัดข้อย่อ                       คำขาน
สมเด็จพระพุฒาจารย์                       เจอดไว้
โต นามชื่อเดิมจาน                       จารึก  เรื่องมี
เชิญอ่านเชิญฟังได้                        ถ่องแท้แปลความ ฯ

ลงมือที่สิบห้า                                      กรกฏ
วันที่สามกันย์หมด                        แต่งแก้
พ.ศ.ล่วงกำหนด                        สองสี่เจ็ดตรี
เดือนหนึ่งมีเศษแท้                        สิบเก้าวันตรง ฯ

ได้จัดพิมพ์ขึ้นตามข้อความเดิมในต้นฉบับทุกประการ โดยมิได้แก้ไขในเรื่องศักราชวันเดือนปี เลย

และหนังสือฉบับนี้เอง ที่ทายาทได้นำมาพิมพ์เป็นอนุสรณ์ ในงานพระราชทานเพลิงศพของท่าน ตามที่ได้กล่าวข้างต้น หากท่านผู้อ่านต้องการทราบความโดยละเอียดพิสดาร ซึ่งมีความยาวถึง ๑๐๓ หน้าแล้ว กรุณาไปค้นหาอ่านได้ที่ หอสมุดแห่งชาติ ท่าวาสุกรี ถนนสามเสน กรุงเทพมหานคร ห้อง ๒๑๔ ในวันเวลาราชการ

แต่ถ้าท่านไม่มีเวลาว่าง  ก็น่าจะต้องรออ่านเรื่องราวบางส่วนในตอนหน้า

แก้ไขเมื่อ 27 ม.ค. 49 19:50:22

แก้ไขเมื่อ 27 ม.ค. 49 06:20:19

แก้ไขเมื่อ 27 ม.ค. 49 06:18:42