นาค  หรือพญานาค  งูใหญ่มีหงอน  สัญลักษณ์แห่งความยิ่งใหญ่  ความอุดมสมบูรณ์  ความมีวาสนา  และนาคยังเป็นสัญลักษณ์ของบันไดสายรุ้งสู่จักรวาล  

นาคเป็นเทพเจ้าแห่งท้องน้ำ  บางแห่งก็ว่าเป็นเทพเจ้าแห่งฟ้า  

ตำนานความเชื่อเรืองพญานาคมีความเก่าแก่มาก  ดูท่าว่าจะเก่ากว่าพุทธศาสนาอีกด้วย  สืบค้นได้ว่ามีต้นกำเนิดมาจากอินเดียใต้  ด้วยเหตุจากภูมิประเทศทางอินเดียใต้เป็นป่าเขาจึงทำให้มีงูอยู่ชุกชุม  และด้วยเหตุที่งูนั้นลักษณะทางกายภาพคือมีพิษร้ายแรง  งูจึงเป็นสัตว์ที่มนุษย์ให้การนับถือว่ามีอำนาจ  ชาวอินเดียใต้จึงนับถืองู  

เริ่มแรกก็นับถือกันในฐานะสัตว์ที่มีความดุร้าย  ต่อมาจึงได้เลื่อนฐานะเป็นเทพเจ้า  เรียกในนามว่า  นาค  หรือ  พญานาค

และเมื่อพุทธศาสนากำเนิดเกิดขึ้นที่อินเดียเหนือ (ประเทศเนปาลปัจจุบัน)  เผยแพร่อิทธิพลสู่อินเดียใต้  จึงทำให้ชาวอินเดียใต้รวบรวมความเชื่อเรื่องนาคให้ผสมกลมกลืนกับพุทธศาสนา  โดยแทรกอยู่ในทศชาติชาดกและพุทธประวัติ

ทศชาติชาดกก็มีเรื่องราวอยู่ว่า  พระพุทธองค์ทรงเสวยชาติเป็นพญานาคถึง 2 พระชาติ  คือ  พญานาคภูริทัตตนาคราช  และพญานาคจำปานาคราช  ก่อนที่จะมาทรงถือกำเนิดเป็นเจ้าชายสิทธัตถะ

พญานาคที่เกี่ยงข้องในพุทธประวัติก็คือ  เมื่อหลังการตรัสรู้ของพระพุทธองค์ในสัปดาห์ที่ 4  กาลนั้นพระพุทธองค์ประทับอยู่ที่สระมุจจลินท์  ก็มีฝนตกลงมาอย่างหนัก  พญานาคมุจจลินท์จึงได้ขึ้นมาจากสระแล้วขนดกาย 7 รอบ  แผ่พังพานเหนือพระเศียรเพื่อป้องกันลมฝนมนต้องพระวรกาย  จึงเป็นต้นกำเนิดพระพุทธรูปปางนาคปรกขึ้นด้วย

ในทางคติความเชื่อของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู  นาคก็แทรกเข้าไปอยู่ในความเชื่อด้วยเช่นกัน  ดังว่า  พญานาคเป็นเจ้าบาดาล  อีกทั้งยังเป็นบัลลังก์ของพระนารายณ์ซึ่งมีชื่อว่าพญาอนันตนาคราชต้นกำเนิดของตำนานนารายณ์บรรทมสินธุ์  และพญานาคยังเป็นสร้อยสังวาลของของพระศิวะโดยมีชื่อว่าพญานาควาสุกรี        

อิทธิพลความเชื่อพญานาคส่งอิทธิพลมายังดินแดนสุวรรณภูมิ พร้อมกับศาสนาพราหมณ์-ฮินดู  และพุทธศาสนา

และความเชื่อเรื่องพญานาคก็ได้ผสมกลมกลืน และได้รับการรวบรวมกับความเชื่อดั้งเดิมในท้องถิ่นจนทำให้เกิดความเชื่อและตำนานนิทานปรัมปราต่างๆขึ้นอีกมากมาย  

ดินแดนอาณาจักรเขมร  เชื่อว่าพญานาคเป็นบรรพบุรุษและผู้สร้างเมืองให้แก่พวกเขา  รวมถึงความเชื่อตำนานพญานาคในศาสนาพราหมณ์-ฮินดูที่กล่าวในข้างต้น  และแม้แต่ทะเลสาบเขมรกลางกรุงพนมเปญก็มีตำนานกล่าวว่า  พญานาคเป็นผู้ขุดให้และคอยปกป้องคุ้มครองชาวเมืองอีกด้วย  

ในด้านของดินแดนสยามหรือประเทศไทยของเรานั้น ก็มีความเชื่อเรื่องนาคปรากฏอยู่มากมายไม่แพ้ที่อื่น

ภาคเหนือเองก็มีตำนานเกี่ยวกับพญานาคอยู่เช่นกัน  ดังในตำนานสิงหนวัติซึ่งเป็นตำนานเก่าแก่ของทางภาคเหนือเอง  
“เมื่อเจ้าเมืองสิงหนวัติอพยพคนมาจากทางเหนือ  พญานาคแปลงกายมาช่วยชี้ที่ตั้งเมืองใหม่  และขอให้อยู่ในทศพิธราชธรรม  พอตกกลางคืนก็ขึ้นมาสร้างคูเมืองเป็นเมืองนาคพันธุ์สิงหนวัติ  ต่อมายกทัพปราบเมืองอื่นได้และรวมดินแดนเข้าด้วยกันจึงเปลี่ยนชื่อเป็น  แคว้นโยนกนคร  ต้นวงศ์ของพญามังรายผู้ก่อกำเนิดอาณาจักรล้านนานั่นเอง”  

ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ  นาคล้วนมีส่วนร่วมในตำนานอย่างชัดเจน  เช่น  ผู้คนที่อาศัยอยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำโขงเชื่อว่า  แม่น้ำโขงเกิดจากการแถตัวของพญานาค  นอกจากนี้ยังรวมถึงบั้งไฟพญานาค   โดยมีตำนานว่าในวันออกพรรษาหรือเป็นวันที่พระพุทธเจ้าเสด็จจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์  พญานาคแห่งแม่น้ำโขงต่างชื่นชมยินดี จึงเฮ็ด(จุด)บั้งไฟถวายการเสด็จกลับของพระพุทธเจ้าจนกลายเป็นประเพณีทุกปี

และเนื่องจากเชื่อว่าพญานาคเป็นเจ้าบาดาล  เป็นผู้ให้กำเนิดน้ำ  ดังนั้นเมื่อชาวนาจะทำพิธีแรกไถนา  จึงต้องดูวัน  เดือน ปี  และทิศที่จะบ่ายหน้าควายเพื่อไม้ให้ควายลากไถไปในทิศที่ทวนเกร็ดนาค  ไม่อย่างนั้นการทำนาจะเกิดอุปสรรคต่างขึ้น

เรื่องราวของนาคมีอีกมากมาย  กระทู้หน้าจะขอกล่าวถึง  “นาคในงานศิลปกรรม“  แล้วพบกันต่อค่ะ