ความคิดเห็นที่ 1 จะรออ่านนะึคะ  เสด็จฯกรมหลวงฯพระองค์นี้ทรงเป็นเจ้านายอีกพระองค์หนึ่งที่น่านับถือมากเลยนะคะ  เมื่อสมัยที่ทรงพระชนม์อยู่ก็ทรงงานหนักมาก  น่าเสียดายมากๆเลยค่ะที่ทรงพระชนมายุสั้นไป  เป็นพระเจ้าลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๕ อีกพระองค์หนึ่งที่ทรงงามมากนะคะ จากคุณ : ธารกำนัล - [ 31 พ.ค. 48 15:22:01 ]

ความคิดเห็นที่ 2 ยินดีต้อนรับครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 31 พ.ค. 48 16:47:58 ]

ความคิดเห็นที่ 3 (คัดจาก "คนดีที่ข้าพเจ้ารู้จัก"  พระนิพนในสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ) จอมพล พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช  ประสูติที่ในพระบรมมหาราชวัง  เมื่อ ณ วันอังคาร เดือน ๑๒ แรม ๖ ค่ำ ปีชวดอัฐศก จุลศักราช ๑๒๓๘  ตรงดิถีทางสุริยคติที่ ๗ พฤศจิกายน พระพุทธศาสนกาล ๒๔๑๙  ในปีคริสต์ศักราช ๑๘๗๖(๑)  เป็นพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ใหญ่ในเจ้าจอมมารดาทับทิม  ธิดาพระยาอัพภันตริกามาตย์(ดิส)  พระเจ้าลูกเธอในเจ้าจอมมารดาเดียวกันมีอีก ๒ พระองค์  คือพระองค์เจ้าหญิงประเวศวรสมัย ประสูติเมื่อปีเถาะเอกศก พ.ศ. ๒๔๒๒ พระองค์ ๑  พระองค์เจ้าชายวุฒิชัยเฉลิมลาภ  ที่ได้รับพระสุพรรณบัตรเป็นกรมหมื่นสิงหวิกรมเกรียงไกรอยู่ในบัดนี้(๒) ประสูติเมื่อปีมะแมเบญจศก  พ.ศ. ๒๔๒๖ อีกพระองค์ ๑  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานนามกรมหลวงนครชัยศรสุรเดชว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช พระเจ้าลูกยาเธอในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ชายที่มีพระชนม์อยู่เป็นรุ่นใหญ่ ๔ พระองค์ คือ กรมหลวงจันทบุรีนฤนารถพระองค์ ๑  กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์พระองค์ ๑  กรมหลวงปราจิณกิติบดีพระองค์ ๑  กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชพระองค์ ๑  ทั้ง ๔ พระองค์นี้ตั้งแต่มีพระชันษาพอจะทรงศึกษาอักขระสมัยได้  ก็ได้มีการศึกษาร่วมกันมาแต่ยังทรงพระเยาว์อยู่ด้วยกัน  กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชเล็กกว่าทั้ง ๓ พระองค์  ด้วยพระชันษาอ่อนกว่าถึง ๒ ปี  แต่มีนิสัยพระทัยแข็งมาแต่เดิม  เจ้าพี่ทั้ง ๓ พระองค์ทรงเล่าเรียนหรือปฏิบัติการอย่างไรคงเพียรทำด้วยทุกอย่าง  เริ่มการศึกษาทั้ง ๔ พระองค์นี้  โปรดฯให้ทรงเล่าเรียนอักขระสมัยภาษาไทย  ในสำนักพระยาศรีสุนทรโวหาร(น้อย) มาสอนที่เก๋งกรงนกซึ่งอยู่หน้าประตูสนามราชกิจ  อันเคยเป็นที่เล่าเรียนของพระเจ้าลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๔  กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชเวลานั้นยังเล็กกว่าทุกพระองค์  พระยาศรีสุนทรโวหารจึงจัดให้พระอนุกูลวิธาน(ชม) เป็นครูสอนเฉพาะแต่พระองค์เดียวในชั้นแรก  เมื่อทรงอักขระวิธีในภาษาไทยในชั้นปฐมได้แล้ว  จึงโปรดฯให้ทั้ง ๔ พระองค์เสด็จออกมาเริ่มเรียนภาษาอังกฤษชั้นต้นในสำนักครูรามสามี  ตั้งที่เล่าเรียนที่โรงเรียนทหารมหาดเล็ก  อยู่ตรงมุมตึกข้างประตูพิมานชัยศรีด้านตะวันออก  ทรงศึกษาอยู่ที่นั้นจนปีมะแมเบญจศก พ.ศ. ๒๔๒๖  เมื่อโรงเรียนที่พระตำหนักสวนกุหลาบตั้งเป็นระเบียบแล้ว  จึงโปรดฯให้เสด็จไปศึกษาวิชาภาษาไทยชั้นมัธยมที่พระตำหนักสวนกุหลาบ ในสำนักพระยาโอวาทวรกิจ(แก่น เปรียญ) เป็นอาจารย์ใหญ่  แต่ครูที่สอนประจำพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์นี้ คือ เจ้าพระยายมราช(ปั้น สุขุม(เปรียญ))  แต่ยังเป็นมหาดเล็กรับราชการเป็นตำแหน่งครูอยู่ในโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ  ด้วยเหตุนี้ทั้ง ๔ พระองค์จึงทรงเคารพเรียกเจ้าพระยายมราชว่า "ครู"  ในกาลภายหลังสืบมาจนทุกวันนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระราชดำริตริตรองมาก  ถึงวิธีที่จะจัดการศึกษาของบรรดาพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ชาย  ได้มีรับสั่งเป็นคติในความข้อนี้ว่า  ธรรมดาบ้านเมืองก็ดี หรือในวงศ์สกุลก็ดี ที่จะเจริญ  อาศัยผู้เป็นใหญ่ต้องคิดอ่านให้ลูกหลาน  และคนชั้นหลังได้เล่าเรียนมีความรู้ยิ่งกว่าชั้นของตนขึ้นไป  ถ้าหากว่าผู้ใหญ่หวงวิชาก็ดี หรือริษยามิให้เด็กมีวิชาความรู้ดีกว่าตนก็ดี  ความเจริญก็จะมิได้มีแก่บ้านเมืองและวงศ์สกุล  มีกระแสรับสั่งเป็นคติเช่นนี้อยู่ประการ ๑  อีกประการ ๑ มีรับสั่งว่า  ผู้ที่เกิดมาเป็นเจ้านี้ไม่ใช่มีแต่ฝ่ายข้างดีโดยมีทรัพย์และยศศักดิ์ที่เป็นเจ้านั้นเอง  อาจจะให้โทษมากกว่าบุคคลชั้นอื่นๆ เพราะเหตุที่รู้สึกว่าเป็นเจ้า  และเป็นผู้มียศสูงกว่าผู้อื่นมาแต่แรก  มีทางเสียด้วยเพลินไปในยศศักดิ์  ไม่พากเพียรแสวงหาคุณวุฒิให้สมกับที่เกิดมาเป็นเจ้า  พระองค์ทรงพระราชดำริโดยรอบคอบทุกประการแล้ว  จึงได้ตกลงปลงพระราชหฤทัยว่า  บรรดาพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ชาย  เมื่อมีพระชันษาถึงเวลาอันสมควรแล้ว  จะส่งออกไปทรงศึกษาวิชาการในยุโรปทุกพระองค์ ครั้นถึงปีวอกฉศก พ.ศ. ๒๔๒๗  ทรงพระราชดำริว่า  ถึงเวลาอันสมควรแล้วที่จะส่งพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ออกไปยุโรป  เวลานั้นกรมหลวงจันทบุรีนฤนารถ  กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ พระชันษาได้ ๑๑ ปี  กรมหลวงปราจิณกิติบดี พระชันษาหย่อน ๑๑ ปีอยู่หน่อยหนึ่ง  แต่กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช  พระชันษาได้ ๙ ปี  โปรดฯให้ตั้งพระราชพิธิโสกันต์พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๓ พระองค์ คือ กรมหลวงจันทบุรีนฤนารถ  กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์  กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช  มีกระบวนแห่ทางข้างใน  มาทรงฟังสวดที่พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ๓ วัน  แล้วโสกันต์เมื่อ วันศุกร์ เดือนยี่ ขึ้น ๑๐ ค่ำ ปีวอก พ.ศ. ๒๔๒๗  วันโสกันต์เมื่อขาแห่กลับและเวลาบ่ายเมื่อสมโภชที่พระที่นั่งบรมราชสถิตย์มโหฬารในวันนั้น  โปรดฯให้แต่งพระองค์เครื่องต้นทั้ง ๓ พระองค์  ส่วนกรมหลวงปราจิณกิติบดีนั้น  ในปีวอกพระชันษายังอยู่ในเขต ๑๐ ปีขัดแก่ประเพณีการโสกันต์  จึงเลื่อนกำหนดมาโสกันต์ต่อเดือน ๖ ปีระกาสัปตศก พ.ศ. ๒๔๒๘(๓)  ทำการพระราชพิธีที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท  มีกระบวนแห่ข้างในและทรงเครื่องต้นเหมือนงานก่อน  โสกันต์เมื่อ ณ วันศุกร์ เดือน ๖ แรม ๓ ค่ำ  เวลาบ่ายสมโภชที่พระที่นั่งบรมราชสถิตย์มโหฬาร  พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์นี้ได้พระราชทานพานทองเครื่องยศ  และเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ  เมื่อวันสมโภชโสกันต์เหมือนกันทั้ง ๔ พระองค์ เมื่อพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ชายโสกันต์แล้ว  ตามราชประเพณีซึ่งเคยมีมาแต่ก่อน  โปรดฯให้ทรงผนวชเป็นสามเณร  เพื่อจะได้โอกาสเริ่มศึกษาความรู้และข้อปฏิบัติในพระพุทธศาสนา  พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ที่โสกันต์ครั้งนั้น  พระชันษายังทรงพระเยาว์กว่าที่เจ้านายเคยทรงผนวชเป็นสามเณรมาแต่ก่อน  ข้อวิตกจึงเกิดขึ้นว่า  จะทนรักษาสิกขาบทสามเณรได้หรือไม่  แต่ทั้ง ๔ พระองค์เต็มพระทัยที่จะทรงผนวช  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริว่า  ประเพณีทรงผนวชเจ้านายเป็นสามเณรนั้นมีความสำคัญอยู่ข้อหนึ่ง  คือที่เป็นการปฏิญาณมอบพระองค์ถวายไว้ในพระพุทธศาสนา  ความสำคัญข้อนี้มีในครั้งนั้นโดยเฉพาะ  เพราะพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์  จะเสด็จไปทรงศึกษาวิชาการอยู่ในประเทศซึ่งมิได้เลื่อมใสในพระพุทธศาสนาช้านาน  เมื่อเวลามีอยู่และสมัครที่จะทรงผนวชทั้ง ๔ พระองค์  ถึงจะทรงผนวชแต่น้อยวัน  ก็เป็นการสมควร  ด้วยเหตุนี้จึงโปรดฯให้จัดการให้ทรงผนวชพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์  จัดการพิธีคล้ายกับเมื่อพระองค์ทรงผนวชเป็นสามเณรเมื่อในรัชกาลที่ ๔  สมโภชที่พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทเมื่อ ณ วันพฤหัสบดี เดือน ๖ แรม ๙ ค่ำ ปีระกาสัปตศก  พ.ศ. ๒๔๒๘  รุ่งขึ้น ณ วันศุกร์ เดือน ๖ แรม ๑๐ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้า  พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์  แต่งพระองค์ทรงเครื่องต้นที่พระที่นั่งดุสิดาภิรมย์  ทรงพระยานุมาศ  มีกระบวนแห่พร้อมด้วยเครื่องสูงกลองชนะ  แห่ออกประตูพิมานชัยศรี  เลี้ยวทางหน้าศาลาลูกขุนไปออกประตูรัตนพิศาล  เลี้ยวลงข้างใต้ไปออกประตูพิทักษ์บวร  มาทางถนนท้ายวัง  ถนนสนามชัย  เข้าพระบรมมหาราชวังทางประตูสวัสดิโสภา  ประทับเกยขึ้นพลับพลาเปลื้องเครื่องข้างหน้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม  ทรงโปรยทานแล้ว  เปลี่ยนเครื่องแต่งพระองค์  ส่วนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  เมื่อเสด็จส่งพระเจ้าลูกยาเธอขึ้นพระยานุมาศที่พระที่นั่งดุสิดาภิรมย์แล้ว  เสด็จออกทอดพระเนตรแห่ที่พระที่นั่งสุทไธสวรรค์  แล้วเสด็จออกทอดพระเนตรโปรยทานที่พระที่นั่งไชยชุมพล  เมื่อโปรยทานแล้วเสด็จเข้าในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม  ทรงประเคนอาหารบิณฑบาตรถวายสมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์  และสมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรส เมื่อยังดำรงพระยศเป็นกรมหมื่น  และโปรดฯให้พระบรมวงศานุวงศ์เลี้ยงพระสงฆ์  เมื่อเลี้ยงพระแล้ว  พระสงฆ์รวม ๓๐ รูป  มีสมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์เป็นประธาน ประชุมกันในพระอุโบสถ  พร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ฝ่ายหน้า ฝ่ายใน  พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์เสด็จเข้าในพระอุโบสถ  ทรงบยูชาพระมหามณีรัตนปฏิมากรแล้ว  สมเด็จพระชนกนารถพระราชทานผ้าไตรให้ทรงขอบรรพชา  ในสำนักสมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์เป็นพระอุปัชฌาย์  ครั้นทรงผนวชแล้ว  โปรดฯให้ประทับอยู่ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม  ในเย็นวันนั้นเสด็จออก มีการฉลองพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์  พระสงฆ์ ๓๐ รูปเจริญพระพุทธมรต์ในพระอุโบสถ  ครั้น ณ รุ่งขึ้นเวลาเช้า  โปรดฯให้นิมนต์พระสงฆ์มีสมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ และสมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรสเป็นประธาน  พาพระเจ้าลูกยาเธอสามเณรทั้ง ๔ พระองค์เข้ารับบิณฑบาตรที่ใต้ต้นมิดตวันในสวนขวา  ในพระบรมมหาราชวัง  พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จลงทรงบาตร  แล้วเสด็จออกเลี้ยงพระที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม  เวลาบ่ายในวันเสาร์ เดือน ๖ แรม ๑๑ ค่ำนั้น  เสด็จทรงรถพระที่นั่งรับพระเจ้าลูกยาเธอสามเณรทั้ง ๔ พระองค์  ไปส่งยังวัดบวรนิเวศ  พระเจ้าลูกยาเธอสามเณรทั้ง ๔ พระองค์ทรงผนวชศึกษาธรรมวินัยอยู่ในสำนักสมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์  และสมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรส  จนวันศุกร์ เดือน ๗ แรมค่ำ ๑  ทรงผนวชได้ ๒๐ วัน  จึงลาผนวชกลับเข้ามาประทับอยู่ในพระบรมมหาราชวัง .................................................................................................................................................... เชิงอรรถ (๑) เป็นลำดับที่ ๑๗ ในบรรดาพระราชโอรส-พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ถัดจากเสด็จพระองค์เล็ก พระองค์เจ้าหญิงบัณฑรวรรณวโรภาส (๒) ในพระนิพนธ์ไม่ได้ระบุว่าทรงแต่งเมื่อใด  แต่มีหมายเหตุ ปล. ว่าทรงแต่งเมื่อจะจวนงานแล้ว  และงานพระราชทานเพลิง เมื่อ ณ วันพฤหัสบดีที่ ๑ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๕๙ (๓) ครั้งนั้นวันขึ้นปีใหม่ยังเป็นเดือน เมษายนอยู่  เดือนยี่  จึงเป็นปลายปีวอกแล้ว  สำหรับเหตุใดพระราชพิธีโสกันต์จึงไม่จัดพร้อมกันทั้ง ๔ พระองค์  ผมเข้าใจว่าพระราชพิธีโสกันต์นั้นกำหนดเกณฑ์อายุ ๙-๑๑-๑๓ ปี  หรือเปล่าไม่แน่ใจ  ขอแอบไปถามท่าน natthaset และท่านทับศานต์ใจ ก่อนไดเรื่องอย่างไรจะมาเล่าให้ฟังครับ  หรือท่านใดเมตตากรุณาโพสลงเป็นวิทยาทานก็จะเป็นพระคุณครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 31 พ.ค. 48 19:05:10 ]

ความคิดเห็นที่ 4 อยากให้เสนอเกี่ยวกับ  สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงพระยานุภาพ ด้วยครับ ผมนับถือพระองค์มากครับ จากคุณ : เด็กเกาหลี_Boy - [ 31 พ.ค. 48 21:32:40 ]

ความคิดเห็นที่ 5 แน่นอนครับ คำว่า "เพชรพระมหามงกุฎ" ก็มาจากพระองค์ แต่ขอเสนองานของพระองค์ท่านก่อน เพราะพระประวัติของพระองค์สอดแทรกอยู่ในทุกๆที่ เสมือนว่าได้เล่าพระประวัติของพระองค์ไปในตัวด้วย ถึงตอนของในกรมจะได้กระฉับขึ้นครับ . แก้ไขเมื่อ 01 มิ.ย. 48 17:10:13 จากคุณ : กัมม์ - [ 1 มิ.ย. 48 17:08:35 ]

ความคิดเห็นที่ 6 ตอนนี้จะยาว และอ่านยากอยู่สักหน่อย แต่ถือว่าเป็นส่วนสำคัญของพระประวัติเลยที่เดียว สำหรับท่านที่เป็นลูก จะได้รับความรู้ว่าพ่อแม่ทุกคนอยากจะสอนลูกอย่างนี้ทุกคน สำหรับท่านที่เป็นพ่อ-แม่ จะได้รับความรู้ในแนวทางที่พระองค์ท่านทรงสั่งสอน "ลูก" อย่างไร เพียงแค่ได้อ่านก็นับว่าเป็นศิริมงคลแล้วครับ อย่าข้ามผ่านไปเลยนะครับ ผมอุตส่าห์นั่งพิมพ์ อยากให้ทุกคนได้อ่านจริงๆ มีคติพระราชทานสั่งสอนอยู่มากมาย ****ถ้าอยากเพิ่มขนาดตัวอักษรให้อ่านง่ายขึ้น**** ให้กด Ctrl. ค้างไว้ แล้วกดเครื่องหมาย + สัก 2-3 ครั้ง จากคุณ : กัมม์ - [ 1 มิ.ย. 48 22:16:55 ]

ความคิดเห็นที่ 7 (ต่อ) ในการที่พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์  จะเสด็จไปยุโรปครั้งนั้น  ทรงพระราชดำริว่า  ถ้ารวมเล่าเรียนอยู่ในที่เดียวกันที่ ๔ พระองค์  การเล่าเรียนจะช้ากว่าแยกกันเล่าเรียน  จึงทรงกำหนดให้กรมหลวงจันทบุรีนฤนารถ กรมหลวงปราจิณกิติบดี ๒ พระองค์นี้  เสด็จไปเล่าเรียนในสก๊อตแลนด์  ให้หมอเคาแวนซึ่งเป็นชาวสก๊อตรับราชการเป็นแพทย์หลวงประจำพระองค์อยู่นั้น  ออกไปจัดวางการที่จะทรงศึกษาสำหรับ ๒ พระองค์นั้น  ส่วนกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ กับกรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช ๒ พระองค์นี้  เสด็จเล่าเรียนในเมืองลอนดอนให้กรมพระนเรศร์วรฤทธิ์  เมื่อยังเป็นราชทูตสยามอยู่ในเมืองอังกฤษเป็นผู้จัดการศึกษา  ฝ่ายผู้ซึ่งจะตามเสด็จออกไปเป็นผู้ใหญ่อยู่ด้วย  โปรดให้หม่อมเจ้าเพิ่ม ในกรมหมื่นภูมินทร์ภักดีเป็นผู้ใหญ่อยู่กับพระเจ้าลูกยาเธอที่สก๊อตและเป็นครูสำหรับสอนหนังสือไทย   ส่วนพระเจ้าลูกยาเธอที่เสด็จอยู่ลอนดอน  โปรดฯให้พระยาไชยสุรินทร์(ม.ร.ว.เทวหนึ่ง)เป็นผู้ใหญ่ไปอยู่ด้วย  และพระราชทานสัญญาบัตรตั้งนายปั้น-เปรียญ(เจ้าพระยายมราช)  เป็นขุนวิจิตรวรสาสน์ออกไปอยู่เป็นครูสอนหนังสือไทยพระเจ้าลูกยาเธอที่ทรงศึกษาอยู่ลอนดอนด้วย  ส่วนทางกรุงเทพฯ โปรดให้กรมพระเทวะวงศ์วโรปการทรงอำนวยการ คราวนั้น เป็นครั้งแรกที่จะส่งพระเจ้าลูกยาเธอไปทรงศึกษาในยุโรป  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ได้ทอดพระเนตรเห็นตัวอย่างบุตรข้าราชการที่ได้ไปเล่าเรียนในยุโรปกลับมาแต่ก่อนไปมีเหตุและได้คติมาบางอย่างซึ่งไม่พอพระราชหฤทัย  มีพระราชประสงค์จะให้พระเจ้าลูกยาเธอทรงระมัดระวัง  จึงได้ทรงพระราชทานนิพนธ์พระบรมราโชวาส  พระราชทานแก่พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ ดังนี้ ...........................................................พระบรมราโชวาท......................................................... ขอจดหมายคำสั่งตามความประสงค์ ให้แก่ลูกบรรดาซึ่งจะให้ออกไปเรียนหนังสือในประเทศยุโรป จงประพฤติตามโอวาทที่จะกล่าวต่อไปนี้ ๑. การซึ่งจะออกไปเรียนครั้งนี้  มีความประสงค์มุ่งหมายแต่จะให้ได้วิชาความรู้อย่างเดียว  ไม่มั่นหมายจะให้เป็นเกียรติยศชื่อเสียงอย่างหนึ่งอย่างใดในชั้นซึ่งยังเป็นผู้เรียนวิชาอยู่นี้เลย  เพราะฉะนั้นที่จะไปครั้งนี้อย่าให้ไว้ยศว่าเป็นเจ้า ให้ถือเอาบรรดาศักดิ์เสมอลูกผู้มีตระกูลในกรุงสยาม  คืออย่าให้ใช้ฮิสรอแยลไฮเนสปรินส์นำหน้าชื่อ ให้ใช้แต่ชื่อเดิมของตัวเฉยๆ เมื่อผู้อื่นเขาจะเติมหน้าชื่อฤาเติมท้ายชื่อตามธรรมเนียมอังกฤษ  เป็นมิสเตอร์หรือเอศไวท์ก็ตามเถิด  อย่าคัดค้านเขาเลย  แต่ไม่ต้องใช้คำว่านายตามอย่างไทย  ซึ่งเป็นคำนำของชื่อลูกขุนนางที่เคยใช้แทนมิสเตอร์เมื่อเรียกชื่อไทยในภาษาอังกฤษบ่อยๆ  เพราะว่าเป็นภาษาไทย  ซึ่งจะทำให้เป็นที่ฟังขัดๆหูไป ขออธิบายความประสงค์ข้อนี้ให้ชัดว่า  เหตุใดจึงได้ไม่ให้ไปเป็นยศเจ้าเหมือนอาของตัวที่เคยไปแต่ก่อน  ความประสงค์ข้อนี้ใช่ว่าจะเกิดขึ้นเพราะไม่มีความเมตตากรุณา  ฤาจะปิดบังซ่อนเร้นไม่ให้รู้ว่าเป็นลูกอย่างนั้นเลย  พ่อคงรับว่าเป็นลูก  และมีความเมตตากรุณา  ตามธรรมดาที่บิดาจะกรุณาต่อบุตร  แต่เห็นว่าซึ่งจะเป็นยศเจ้าไปนั้น  ไม่เป็นประโยชน์อันใดแก่ตัวนัก  ด้วยธรรมดาเจ้านายฝ่ายเขามีน้อย  เจ้านายฝ่ายเรามีมาก  ข้างฝ่ายเขามีน้อยตัวก็ยกย่องทำนุบำรุงกันใหญ่โตมากกว่าเรา  ฝ่ายเราจะไปมียศเสมออยู่กับเขา  แต่ความบริบูรณ์และยศศักดิ์ไม่เต็มที่เหมือนอย่างเขา  ก็จะเป็นที่น้อยหน้าแลเห็นเป็นเจ้านายเมืองไทยเลวไป  และถ้าเป็นเจ้านายแล้ว  ต้องรักษายศศักดิ์ในกิจการทั้งปวงที่จะทำทุกอย่าง  เป็นเครื่องล่อตาล่อหูคนทั้งปวงที่จะให้พอใจดูพอใจฟัง  จะทำอันใดก็ต้องระวังตัวไปทุกอย่าง  ที่สุดจนจะซื้อจ่ายอันใดก็แพงกว่าคนสามัญ  เพราะเข้าถือว่ามั่งมี  เป็นการเปลืองทรัพย์ในที่ไม่ควรจะเปลือง  เพราะเหตุว่าถึงจะเป็นเจ้าก็ดี เป็นไพร่ก็ดี  เมื่ออยู่ในประเทศมิใช่บ้านเมืองของตัว  ก็ไม่มีอำนาจที่จะทำฤทธิ์เดชอันใดไปผิดกับคนสามัญได้  จะมีประโยชน์อยู่นิดหนึ่งแต่เพียงเข้าที่ประชุมสูงๆได้  เท่ากันกับเป็นเจ้านั้นเอง  เพราะฉะนั้นจึ่งขอห้ามเสียว่า  อย่าให้ไปอวดอ้างเองฤาอย่าให้คนใช้สอยอวดอ้างว่าเป็นเจ้านายอันใด  จงประพฤติให้ถูกตามคำสั่งนี้ ๒. เงินค่าที่จะใช้สอยในการเล่าเรียน กินอยู่นุ่งห่มทั้งปวงนั้น  จะใช้เงินพระคลังข้างที่  คือเงินที่เป็นส่วนสิทธิ์ขาดแก่ตัวพ่อเอง  ไม่ใช้เงินที่สำหรับจ่ายราชการแผ่นดิน  เงินรายนี้ได้ฝากไว้ที่แบงก์ซึ่งจะได้มีคำสั่งให้ราชทูตจ่าย  เป็นเงินสำหรับเรียนวิชาชั้นต้น ๕ ปีๆละ ๓๒๐ ปอนด์ เงิน ๑๖๐๐ ปอนด์,  สำหรับเรียนวิชาชั้นหลังอีก ๕ ปีๆละ ๔๐๐ ปอนด์  เงิน ๒๐๐๐ ปอนด์  รวมเป็นคนละ ๓๖๐๐ ปอนด์  จะได้รู้วิชาเสร็จสิ้นอย่างช้าใน ๑๐ ปี  แต่เงินนี้ฝากไว้ในแบงก์  คงจะมีดอกเบี้ยมากขึ้น  เหลือการเล่าเรียนแล้วจะได้ใช้ประโยชน์ของตัวตามชอบใจ  เป็นส่วนยกให้  เงินส่วนของใครจะให้ลงชื่อเป็นของผู้นั้นฝากเอง  แต่ในกำหนดยังไม่ถึงอายุ ๒๑ ปีเต็ม  จะเรียกเอาเงินใช้สอยเองมิได้  จะตั้งผู้จัดการแทนไว้ที่นอก  ให้เป็นผู้ช่วยจัดการไป  เงินฝากไว้แห่งใดเท่าใดและผู้ใดเป็นผู้จัดการจะได้ทำหนังสือมอบให้อีกฉบับหนึ่ง  สำหรับที่จะได้ไปทวงเอาในเวลาต้องการได้ การซึ่งใช้เงินพระคลังข้างที่  ไม่ใช่เงินแผ่นดินอย่างเช่นเคยจ่ายให้เจ้านาย  และบุตรข้าราชการไปเล่าเรียนแต่ก่อนนั้น  เพราะเห็นว่าพ่อมีลูกมากด้วยกัน  การซึ่งให้มีโอกาสและให้ทุนทรัพย์ซึ่งจะได้เล่าเรียนวิชานี้  เป็นทรัพย์มรดกอันประเสริฐ  ดีกว่าทรัพย์สินเงินทองอื่นๆด้วยเป็นของติดตัวอยู่ได้  ไม่มีอันตรายที่จะเสื่อสูญ  ลูกคนใดที่มีสติปัญญาเฉลียวฉลาดก็ดีฤาไม่มีสติปัญญาเฉลียวฉลาดก็ดี  ก็จะต้องส่งออกไปเรียนวิชาทุกคนตลอดโอกาสที่จะเป็นไปได้  เหมือนหนึ่งได้แบ่งทรัพย์มรดกให้แก่ลูกเสมอๆกันทุกคน  ก็ถ้าใช้เงินแผ่นดินสำหรับให่ไปเล่าเรียนแก่ผู้ซึ่งไม่มีสติปัญญาเฉลียวฉลาด  กลับมาไม่ได้ทำราชการคุ้มกับเงินแผ่นดินที่ลงไป  ก็จะเป็นที่ติเตียนของคนบางจำพวกว่ามีลูกมากเกินไป  จนต้องใช้เงินแผ่นดินเป็นค่าเล่าเรียนมากมายเหลือเกิน  แล้วซ้ำไม่เลือกเฟ้นเอาแต่ที่เฉลียวฉลาดจะได้ราชการ  คนโง่คนเง่าก็เอาไปเล่าเรียนให้เปลืองเงินเพราะค่าที่เป็นลูกของพ่อ ไม่อยากจะให้มีมลทิน  ที่พูดติเตียนเกี่ยวข้องกับความปรารถนา  ซึ่งจะสงเคราะห์แก่ลูกให้ทั่วถึงโดยเที่ยงธรรมนี้จึงมิได้ใช้เงินแผ่นดิน อีกประการหนึ่งเล่า  ถึงว่าเงินพระคลังข้างที่นั้นเอง  ก็เป็นเงินส่วนหนึ่งในแผ่นดินเหมือนกัน  เว้นแต่เป็นส่วนที่ยกให้แก่พ่อใช้สอยการในตัว  มีทำการกุศลและสงเคราะห์บุตรภรรยาเป็นต้น  เห็นว่าการสงเคาระห์ด้วยเล่าเรียนดังนี้เป็นดีกว่าอย่างอื่นๆ  จึงได้เอาเงินรายนี้ใช้เป็นการมีคุณต่อแผ่นดิน  ที่ไม่ต้องแบ่งเงินแผ่นดินมาใช้เป็นค่าเล่าเรียนขึ้นอีกส่วนหนึ่ง  และพ้นจากคำคัดค้านต่างๆ เพราะเหตุที่พ่อได้เอาเงินส่วนที่พ่อได้ใช้เองออกให้เล่าเรียน  ด้วยเงินรายนี้ไม่มีผู้หนึ่งผู้ใดที่จะแซกแซงว่าควรใช้อย่างนั้น  ไม่ควรใช้อย่างนั้นได้เลย ๓. เจ้าจงรู้สึกตัวเป็นนิจเถิด  ว่าเกิดมาเป็นเจ้านาย  มียศบรรดาศักดิ์มากจริงอยู่  แต่ไม่เป็นการจำเป็นเลยที่ผู้ใดเป็นเจ้าแผ่นดินขึ้น  จะต้องใช้ราชการอันเป็นช่องที่จะหาเกียรติยศชื่อเสียงและทรัพย์สมบัติ  ถ้าจะว่าตามการซึ่งเป็นมาแต่ก่อน  เจ้านายซึ่งจะหาช่องทำราชการได้  ยากกว่าลูกขุนนาง  เพราะเหตุที่เป็นผู้มีวาสนาบรรดาศักดิ์มาก  จะรับการในตำแหน่งต่ำๆซึ่งเป็นกระไดขั้นแรก  คือเป็นนายรองหุ้มแพรมหาดเล็กเป็นต้น  ก็ไม่ได้เสียแล้ว  จะไปตั้งแต่งให้ว่าการใหญ่โตสมแก่ยศศักดิ์  เมื่อไม่มีวิชาความรู้และสติปัญญาพอที่จะทำการในตำแหน่งนั้นไปได้ก็เป็นไปไม่ได้  เพราะฉะนั้น  เจ้านายจะเป็นผู้ได้ทำราชการมีชื่อเสียงดี  ก็อาศัยได้แต่สตอปัญญาความรู้และความเพียรของตัว  เพราะฉะนั้นจงอุตส่าห์เล่าเรียนโดยความเพียรอย่างยิ่ง  เพื่อจะได้มีโอกาสที่จะทำการให้เป็นคุณแก่บ้านเมืองของตัว  และโลกที่ตัวได้มาเกิด  ถ้าจะถิอว่าเกิดมาเป็นเจ้านายแล้วนิ่งๆอยู่จนตลอดชีวิตก็เป็นสบายดังนั้น  จะไม่ผิดกับสัตว์ดิรัจฉานอย่างเลวนัก สัตว์ดิรัจฉานมันเกิดมา กินๆ นอนๆ แล้วก็ตาย  แต่สัตว์บางอย่างยังมีหนังมีเขามีกระดูกเป็นประโยชน์ได้บ้าง  แต่ถ้าคนประพฤติอย่างสัตว์ดิรัจฉานแล้ว  จะมีประโยชน์อันใด  ยิ่งกว่าสัตว์ดิรัจฉานบางพวกไปอีก  เพราะฉะนั้นจงอุตส่าห์ที่จะเล่าเรียนวิชาเข้ามาเป็นกำลัง  ที่จะทำตัวให้ดีกว่าสัตว์ดิรัจฉานให้จงได้  จึงจะนับว่าเป็นการได้สนองคุณพ่อ  ซึ่งได้คิดทำนุบำรุง  เพื่อจะให้ดีตั้งแต่เกิดมา แก้ไขเมื่อ 01 มิ.ย. 48 22:19:58 จากคุณ : กัมม์ - [ 1 มิ.ย. 48 22:17:24 ]

ความคิดเห็นที่ 8 ๔. อย่าได้ถือตัวว่าเป็นลูกเจ้าแผ่นดิน  พ่อมีอำนาจยิ่งใหญ่อยู่ในบ้านเมือง  ถึงจะเกะกะไม่กลัวเกรงคุมเหงผู้ใด  เขาก็คงจะมีความเกรงใจ  พ่อไม่ต่อสู้ฤาไม่อาจฟ้องร้องว่ากล่าว  การซึ่งเชื่อใจดังนั้นเป็นการผิดแท้ที่เดียว  เพราะความปรารถนาของพ่อไม่อยากให้ลูกมีอำนาจที่จะเกะกะอย่างนั้นเลย  เพราะรู้เป็นแน่ว่าเมื่อรักลูกเกินไป  ปล่อยให้ไม่กลัวใครและประพฤติการชั่วดังนั้น  คงจะเป็นโทษแก่ตัวลูกนั้นเองทั้งในปัจจุบันและอนาคต  เพราะฉะนั้นจงรู้ไว้เถิดว่า  ถ้าเมื่อได้ทำความผิดเมื่อใดจะได้รับโทษโดยทันที  การที่พ่อเป็นเจ้าแผ่นดินนั้น  จะไม่เป็นการช่วยเหลืออุดหนุนแก้ไขอันใดได้เลย  อีกประการหนึ่งชีวิตสังขารของมนุษย์ไม่ยั่งยืนยืดยาวเหมือนเหล็กเหมือนศิลา  ถึงโดยว่าจะมีพ่อออยู่ในขณะหนึ่ง ก็คงจะมีเวลาที่ไม่มีได้ขณะหนึ่ง เป็นแน่แท้  ถ้าประพฤติความชั่วเสียแต่ในเวลามีพ่ออยู่แล้ว  โดยจะปิดบังซ่อนเร้นอยู่ได้ด้วยอย่างหนึ่งอย่างใด  เวลาไม่มีพ่อความชั่วนั้นคงจะปรากฎเป็นโทษติดตัว  เหมือนเงาตามหลังอยู่ไม่ขาด  เพราะฉะนั้นจงเป็นคนอ่อนน้อมว่าง่ายสอนง่าย  อย่าให้เป็นทิฐิมานะไปในทางที่ผิด  จงประพฤติตัวหันหาทางที่ชอบที่ถูกอยู่เสมอเป็นนิจเถิด จงละเว้นทางที่ชั่ว  ซึ่งรู้ได้เองแก่ตัวฤามีผู้ตักเตือนแนะนำให้รู้แล้ว  อย่าให้ล่วงให้เป็นไปได้เลย  เป็นอันขาด ๕. เงินทองที่จะใช้สอยในค่ากินอยู่นุ่งห่มฤาใช้สอยเบ็ดเสร็จทั้งวปวง  จงเขม็ดแขม่ใช้แต่เพียงพอที่อนุญาตให้ใช้  อย่าทำใจโตมือโตสุรุ่ยสุร่าย  โดยถือว่าเป็นเจ้านายมั่งมีมากฤาถือว่าพ่อเป็นเจ้าแผ่นดินเงินทองมีถมไป  ขอบอกเสียให้รู้แต่ต้นมือว่าถ้าผู้ใดไปเป็นหนี้มา  จะไม่ยอมใช้หนี้ให้เลย  ฤาถ้าเป็นการจำเป็นต้องใช้  จะไม่ใช้เปล่าโดยไม่มีโทษแก่ตัวเลย  พึงรู้ไว้เถิดว่าต้องใช้หนี้เมื่อใด  ก็จะต้องรับโทษเมื่อนั้นพร้อมกัน  อย่าเชื่อถ้อยคำผู้ใดฤาอย่าหมายใจว่า  โดยจะจะใช้สุรุ่ยสุร่ายไปเหมือนอย่างเช่นคนเขาไปแต่ก่อนๆ  แต่พ่อเป็นขุนนางเขายังใช้กันได้ไม่ว่าไรกัน  ถ้าคิดดังนี้คาดดังนี้เป็นผิดแท้ที่เดียว  พ่อรักลูกจริง  แต่ไม่รักลูกอย่างชนิดนั้นเลย  เพราะรู้เป็นแน่ว่า  ถ้าจะรักอย่างนั้นตามใจอย่างนั้น  จะเป็นการไม่มีคุณอันใดแก่ตัวลูกผู้ได้รับความรักอันนั้นเลย  เพราะจะเป็นผู้ไม่มีวิชาที่ปรารถนาจะให้ได้จะไปได้แต่วิชาที่จะทำให้เสียชื่อเสียง  และได้ความร้อนใจอยู่เป็นนิจ  จงนึกไว้ให้เสมอว่า  เงินทองที่แลเห็นมากๆ ไม่ได้เป็นของที่หามาได้โดยง่ายเหมือนเวลาที่จ่ายไปง่ายนั้นเลย  เงินที่ส่วนตัวได้รับเบี้ยหวัดเงินกลางปีอยู่เสมอนั้น  ก็ด้วยอาศัยเป็นลูกพ่อ  ส่วนเงินที่พ่อได้ฤาลูกได้เพราะพ่อนั้น  ก็เพราะอาศัยที่พ่อเป็นผู้ทำนุบำรุงรักษาบ้านเมืองและราษฎรผู้เป็นเจ้าของทรัพย์นั้นก็เรี่ยรายกันมาให้  เพื่อจะให้เป็นกำลังที่จะหาความสุขคุ้มกับค่าที่เหน็ดเหนื่อน  ที่ต้องรับการในตำแหน่งอันสูง  คือผู้รักษาความสุขของเขาทั้งปวง  เงินนั้นไม่ควรจะนำมาจำหน่ายในการที่ไม่เป็นประโยชน์ไม่เป็นเรื่องและเป็นการไม่มีคุณ  กลับให้โทษแก่ตัวต้องใช้แต่ในการจำเป็นที่จะต้องใช้  ซึ่งจะเป็นการมีคุณประโยชน์แก่ตนและผู้อื่นในทางชอบธรรม  ซึ่งจะเอาไปกอบโกยใช้หนี้ให้แก่ลูกผู้ทำความชั่วจนเสียทรัพย์ไปนั้น สมควรอยู่ฤา  เพราะฉะนั้นจึงต้องว่าไม่ยอมที่จะใช้หนี้ให้  โดยว่าจะต้องให้ใช้ก็ต้องมีโทษ  เป็นประกันมั่นใจว่าจะไม่ต้องใข้อีก  เพราะเข็ดหลาบในโทษที่ทำนั้น  จึงจะยอมใช้ให้ได้  ใช้ให้เพราะจะไม่ให้ทรัพย์ผู้อื่นสูญเสียเท่านั้น  ใช่จะใช้ให้โดยความรักใคร่  อย่างบิดาให้บุตรเมื่อมีความยินดีต่อความประพฆฤติของบุตรนั้นเลย  เพราะฉะนั้นจงจำไว้ตั้งใจอยู่ให้เสมอว่า  ตัวเป็นคนจน  มีเงินใช้เฉพาะแต่ที่จะรักษาความสุขของตัวพอสมควรเท่านั้น  ไม่มั่งมีเหมือนใครๆอื่นและไม่เหมือนกับผู้ดีฝรั่งเลย  ผู้ดีฝรั่งเขามั่งมีสืบตระกูลกันมาด้วยได้ดอกเบี้ยค่าเช่าต่างๆ ตัวเองเป็นผู้ได้เงินจากราษฎรเลี้ยง  พอสมควรที่จะเลี้ยงชีวิตและรักษาเกียรติยศเท่านั้น  อย่าไปอวดมั่งอวดมีทำเทียบเทียมเขาให้ฟุ้งซ่านไปเป็นอันขาด อีกอย่างหนึ่ง จะนึกเอาเองว่า ถึงโดยเป็นหนี้ลงอย่างไร  พ่อจะไม่ใช้ฤาจะให้ใช้ก็กลัวต้องโทษ  คิดว่าเงินทองของตัวที่ได้ปีหนึ่งปีหนึ่งมีอยู่ทั้งเบี้ยหวัดและเงินกลางปี  เวลาออกไปเรียนไม่ได้ใบช้เงินรายนี้เก็บรวมอยู่เปล่าๆจะเอาเงินรายนี้ใช้หนี้เสีย  ต่อไปก็คงได้ทุกปี  ซึ่งจะคิดอย่างนี้แล้วและจับจ่ายเงินทองจนต้องเป็นหนี้กลับเข้ามานั้น  ก็เป็นการไม่ถูกเหมือนกัน  เพราะว่าผลประโยชน์อันใด  ที่จะได้อยู่ในเวลามีพ่อกับเวลาไม่มีพ่อนั้น  จะถือเอาเป็นแน่ว่า  จะคงที่อยู่นั้นไม่ได้  และยิ่งเป็นผู้ใหญ่ขึ้น  ก็จะมีบ้านเรือนบุตรภรรยามากขึ้น  คงต้องใช้มากขึ้น  เงินที่จะได้นั้นบางทีก็จะไม่พอ  จะเชื่อว่าวิชาที่ตัวไปเรียนจะเป็นเหตุให้ได้ทำราชการได้ผลประโยชน์ทันใช้หนี้ก็เชื่อไม่ได้  เพราะเหตุที่ตัวเป็นเจ้านาย  ถ้าบางเวลาเป็นเวลากีดขัดข้องเพราะเป็นเจ้านั้นก็จะทำอะไรไม่ได้เลย  ถ้าจะหันไปข้างทำมาหากิน  ซึ่งเป็นการยากที่จะทำ  เพราะเป็นเจ้าเหมือนกัน  คือไปรับจ้างเขาเป็นเสมียนไม่ได้เป็นต้น  เมื่อทุนรอนที่มีเอาไปใช้หนี้เสียหมดแล้ว  จะเอาอันใดเป็นทุนรอนทำมาหากินเล่า  เพราะฉะนั้นจึงว่าถ้าจะคิดใช้อย่างเข่นนี้  ซึ่งตัวจะคิดเดห็นว่าเป็นอันไม่ต้องกวนพ่อแล้ว  นั้นก็ยังเป็นการเสียประโยชน์ภายหน้ามาก  ไม่ควรจะก่อให้มีให้เป็นหนี้ ๖. วิชาที่ออกไปเรียนนั้น  ก็คงต้องเรียนภาษาและหนังสือในสามภาษา คือ อังกฤษ ฝรั่งเศส เยอรมัน  ให้ได้แม่นยำชัดเจนคล่องแคล้วจนถึงแต่งหนังสือได้สองภาษาเป็นอย่างน้อย  เป็นวิชาหนังสืออย่างหนึ่งกับวิชาเลขให้เรียนรู้คิดใช้ได้จริงๆเป็นชั้นต้น  แต่วิชาอื่นๆท่จะเรียนต่อไปให้เป็นวิชาชำนาญวิเศษในกิจการข้างวิชานั้น จะตัดสินเป็นแน่นอนว่าให้เรียนสิ่งใดในเวลานี้ก็ยังไม่ควร  จะต้องไว้เป็นคำสั่งต่อภายหลังเมื่อรู้วิชาชขั้นต้นพอสมควรแล้ว  แต่บัดนี้จะขอตักเตือนอย่างหนึ่งก่อนว่า  ซึ่งให้ออกไปเรียนวิชาการในประเทศยุโรปนั้น  ใช้ว่าจะต้องการเอามาใช้แต่เฉพาะภาษาฝรั่งฤาอย่างฝรั่งนั้นอย่างเดียว  ภาษาไทยและหนังสือไทยซึ่งเป็นภาษาของตัวหนังสือของตัวคงจะต้องใช้อยู่เป็นนิจ  จงเข้าใจว่าภาษาต่างประเทศนั้น  เป็นแต่พื้นของความรู้  เพราะวิชาความรู้ในหนังสือไทยที่มีผู้แต่งไว้นั้นเป็นแต่ของเก่าๆมีน้อย  เพราะมิได้สมาคมกับชาติอื่นช้านานเหมือนวิชาการในประเทศยุโรป  ที่ได้สอบสวนซึ่งกันและกันจนเจริญรุ่งเรืองมากแล้วนั้น  ฝ่ายหนังสือไทยจึงไม่พอที่จะเล่าเรียน  จึงต้องไปเรียนภาษาอื่นเพื่อจะได้เรียนวิชาให้กว้างขวางออก  แล้วจะเอากลับลงมาใช้เป็นภาษาไทยทั้งสิ้น  เพราะฉะนั้นจะทิ้งภาษาของตัวให้ลืมถ้อยคำที่จะพูดให้สมควรเสียฤาจะลืมวิธีเขียนหนังสือไทยที่ตัวได้ฝึกหัดแล้วเสียนั้นไม่ได้  ถ้ารู้แต่ภาษาต่างประเทศ ไม่รู้เขียนอ่านแปลลงเป็นภาษาไทยได้ก็ไม่เป็นประโยชน์อันใด  ถ้าอย่างนั้นหาจ้างฝรั่งมาใช้เท่าไรเท่าไรก็ได้  ที่ต้องการนั้นต้องให้กลับแปลภาษาต่างประเทศลงเป็นภาษาไทยได้  แปลภาษาไทยออกเป็นภาษาต่างประเทศได้  จึงนับว่าเป็นประโยชน์  อย่าตื่นตัวเองว่าได้ไปร่ำเรียนภาษาฝรั่งแล้วลืมภาษาไทย  กับเห็นเป็นการเก๋การกี๋  อย่างเช่นนักเรียนบางคนมักจะเห็นผิดไปดังนั้น  แต่ที่จริงเป็นการเสียที่ควรจะติเตียนแท้ทีเดียว  เพราะเหตุฉะนั้นในเวลาที่ออกไปเรียนวิชาอยู่  ขอบังคับว่าให้เขียนหนังสือถึงพ่อทุกคนอย่างน้อยเดือนละฉบับ  เมื่อเวลายังเขียนหนังสืออังกฤษไม่ได้ก็ให้เขียนมาเป็นหนังสือไทย  ถ้าเขียนหนังสืออังกฤษภาษาหนึ่งภาษาใดได้  ให้เขียนภาษาอื่นนั้นมาฉบับหนึ่ง  ให้เขียนคำแปลเป็นหนังสือไทยอีกฉบับหนึ่ง  ติดกันมาอย่าให้ขาด เพราะเหตุที่ลูกยังเป็นเด็ก  ไม่ได้เรียนภาษาไทยแน่นอนมั่นคง  ก็ให้อาศัยไตร่ถามครูไทยที่ออกไปอยู่ด้วยฤาค้นดูตามหนังสือภาษาไทยซึ่งได้จัดออกไปให้ด้วย  คงจะพอหาถ้อยคำที่จะใช้แปลออกเป็นภาษาไทยได้  แต่หนังสือไทยที่จะช่วยเป็นกำลังอย่างนี้ยังมีน้อยจริง  เมื่อเขียนเข้ามาคำใดผิด  จะติเตียนออกไปแล้วจงจำต่อไปไว้ใช้ให้ถูกต่อไปภายหน้า  อย่าให้มีความกลัวกระดากว่าจะผิด  ให้ทำตามที่เต็มความอุตส่าห์ความแน่ใจว่าเป็นถูกแล้ว  เมื่อผิดก็แก้ไปไม่เสียหายอันใด ๗. จงรู้ว่าการเล่าเรียนของลูกทั้งปวงนั้น  อาของเจ้ากรมหมื่นเทวะวงศ์วโรปการได้รับปฏิญาณต่อพ่อว่า  จะตั้งใจอุตส่าห์เป็นธุระในการเล่าเรียนชองลูกทั้งปวงทั้งในปัจจุบันและภายหน้า  พ่อได้มีความวางใจมอบธุระสิทธิ์ขาดแก่กรมหมื่นเทวะวงศ์วโรปการเป็นธุระทุกสิ่งทุกอย่างอยู่ในกรุงเทพฯ  เมื่อมีธุระขัดข้องประการใดให้มีหนังสือมาถึงกรมหมื่นเทวะวงศ์ก็จะรู้ตลอดได้ถึงพ่อ  และกรมหมื่นเทวะวงศ์นั้นคงจะเอาเป็นธุระทำนุบำรุงทุกสิ่งทุกอย่างให้สำเร็จตลอดไปได้  ส่วนที่ในประเทศยุโรปนั้น  ถ้าไปอยู่ในประเทศใดที่มีราชทูตของเราอยู่  ราชทูตคงจะเอาเป็นธุระดูแลทุกสิ่งทุกอย่าง  เมื่อมีการขัดข้องลำบากประการใด  จงชี้แจงให้ท่านราชทูตทราบคงจะจัดการได้ตลอดไป  เมื่อไปอยู่โรงเรียนแห่งใดจงประพฤติการให้เรียบร้อยตามแบบอย่างซึ่งเขาตั้งไว้  อย่าเกะกะวุ่นวาย  เชื่อตัวเชื่อฤทธิ์ไปต่างๆ  จงอุตส่าห์พากเพียรเรียนวิชาให้รู้มาได้ช่วยกำลังพ่อเป็นที่ชื่นชมยินดี  สมกับที่มีความรักนั้นเถิด จากคุณ : กัมม์ - [ 1 มิ.ย. 48 22:17:45 ]

ความคิดเห็นที่ 9 พระบรมราโชวาท เป็น บมหนึ่งในหนังสือเรียนผมสมัยก่อนครับ อ่านแล้วก็ซาบซึ้งด้วยความรักชาติของรัชกาลที่ 5 จากคุณ : natthaset - [ 1 มิ.ย. 48 23:52:48 ]

ความคิดเห็นที่ 10 เป็นเกียรติที่ทุกท่านแวะเข้ามาครับ แอบไปถาม ท่าน ทับศานต์ใจ มา **ที่ติดค้างไว้ในเชิงอรรถที่ ๓ ความคิดเห็นที่ ๓ ท่านว่า น่าจะใช่  ตามความนิยมของชาวบ้านก็นิยมโกนจุกที่ อายุ ๑๑ ปี(ชาย)  และไม่นิยมอายุเลขคู่ ท่าน natthaset เห็นว่าอย่างไรครับ อนุมัติไหมครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 2 มิ.ย. 48 15:41:35 ]

ความคิดเห็นที่ 11 (ต่อ) เมื่อตระเตรียมที่จะส่งพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ไปยุโรปพร้อมแล้ว  ๔ง ณ วันจันทร์ เดือน ๘ บูรพาสาธ  โปรดฯให้มีการพิธีฉลองพระชัยวัฒน์ขนาดน้อย  ซึ่งโปรดฯให้ตั้งพิธีหล่อขึ้นไว้พระราชทานพระเจ้าลูกยาเธอไปบูชาเวลาเสด็จทางไกล  นิมนต์พระสงฆ์สวดมนต์ที่พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ๕๐ รูป  รุ่งขึ้น ณ วันอังคาร เดือน ๘ บูรพาสาธ แรม ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๒ โมงเศษ  เสด็จออกยังที่ประชุมสงฆ์พระราชทานพระชัยวัฒน์  และทรงพระมหาสังข์ทักษิณาวัฏหลั่งน้ำมนตื  แล้วทรงเจิมพระราชทานพระเจ้าลูกยาเธอซึ่งจะเสด็จไปยุโรปทั้ง ๔ พระองค์  ขณะนั้นพระสงฆ์เจริญชัยปริตร  ชาวประโคมๆเครื่องดุริยดนตรีพร้อมกัน  ครั้นแล้วพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินลงไปส่งพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ถึงที่ท่าราชวรดิษฐ์  ลงเรือพระที่นั่งโสภณภัควดี  ไปส่งขึ้นเรือใหญ่ที่จะไปยังเมืองสิงคโปร์  มีพระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการตามไปส่งถึงเรือใหญ่บ้าง ถึงปากน้ำบ้าง ถึงเกาะสีชังบ้าง เป็นอันมาก  เมื่อเสด็จไปถึงเมืองอังกฤษแล้วจึงแยกกัน  กรมหลวงจันทบุรีนฤนารถ กรมหลวงปราจิณกิติบดี เสด็จไปศึกษาอยู่ที่เมืองเอเดนเบอร์ในสก๊อตแลนด์  ส่วนกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช ทรงศึกษาอยู่ในเมืองลอนดอน  ทั้ง ๔ พระองค์ทรงศึกษาอยู่ต่างประเทศในครั้งนั้น ๒ ปี ถึงปีกุนนพศก พ.ศ. ๒๔๓๐  สมเด็จพระนางวิกตอเรีนพระเจ้าแผ่นดินอังกฤษ  มีงานพิธีรัชมงคลเมื่อเสวยราชย์มาได้ครบ ๕๐ ปี  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดฯให้กรมพระเทวะวงศ์วโรปการเสด็จออกไปช่วยงานต่างพระองค์  กรมพระเทวะวงศ์วโรปการได้ทรงอำนวยการศึกษาของพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์มาแต่เดิม เมื่อเสร็จราชการที่เมืองอังกฤษแล้ว  จัเสด็จไปประเทศอื่น  มีประเทศฝรั่งเศส เยอรมัน สวีเดน เป็นต้น  ได้ทรงพาพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์เสด็จไปด้วย  เพื่อจะเป็นโอกาสได้ทอดพระเนตรภูมิฐานบ้านเมืองต่างๆ  ครั้นเมื่อกรมพระเทวะวงศ์วโรปการจะเสด็จกลับกรุงเทพฯได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาต  ให้เสด็จกลับทางประเทศอเมริกาและญี่ปุ่น  ทรงพระราชดำริเห็นเป็นโอกาสสมควรจะให้พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ได้ทอดพระเนตรบ้านเมืองประเทศเหล่านั้นด้วย  จึงกราบบังคมทูลขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตพาพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์กลับมาชั่วคราว  เมื่อได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาตแล้ว  กรมพระเทวะวงศ์วโรปการจึงพาพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์กลับเข้ามาและให้ครูอังกฤษตามเสด็จเข้ามาด้วย  เพื่อมิให้เสียประโยชน์การเล่าเรียน  พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์เสด็จกลับเข้ามาถึงกรุงเทพฯ เมื่อ ณ วันเสาร์ เดือน ๑๒ ขึ้น ๖ ค่ำ ปีกุนนพศก พ.ศ. ๒๔๓๐  โปรดฯให้กรมหลวงจันทบุรีนฤนารถ กรมหลวงปราจิณกิติบดี ประทับอยู่ที่พระตำหนักสวนกุหลาบ  กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ กับกรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช เสด็จอยู่ตำหนักเดิมในพระบรมมหาราชวัง  ถึงเวลาเสด็จออกมาเล่าเรียนที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบพร้อมกัน  พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ประทับอยู่ในกรุงเทพฯ ครั้งนั้น ๑๐ เดือน ถึงปีชวดสัมฤทธิ์ศก พ.ศ. ๒๔๓๑  เมื่อโปรดให้นายพลเรือตรี พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์  ไปราชการยังประเทศยุโรป  จึงโปรดให้พาพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์กลับไปส่งด้วย  โปรดให้ขุนวิจิตรวรสาสน์เป็นผู้ใหญ่ดูแลทั้ง ๔ พระองค์  ระยะทางที่พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ออกไปยุโรปคราวนี้  ไปแวะที่เมืองพม่าก่อน  แล้วไปอินเดียขึ้นที่เมืองกาละกะตา  ดูภูมิฐานประเทศอินเดียตลอดทางไปจนลงเรือที่เมืองบอมเปยุโรป  พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง ๔ พระองค์ได้โอกาสทั้งคราวที่กลับกรุงเทพฯกับกรมพระเทวะวงศ์วโรปการ  และคราวที่กลับยุโรปกับพระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์  ได้เสด็จโดยทางรอบพิภพและได้ทอดพระเนตรบ้านเมืองในนานาประเทศแต่ยังทรงพระเยาว์ยิ่งกว่าชาวไทยได้เห็นมาแต่ก่อนจนเวลานั้น  เมื่อเสด็จกลับไปถึงเมืองอังกฤษแล้ว  ทรงศึกษาวิชาชั้นมัธยมอยู่ในเมืองลอนดอนด้วยกันทั้ง ๔ พระองค์  ทรงศึกษาระยะนี้ ๓ ปี  ครั้นถึงเวลาที่จะกำหนดทางศึกษาเฉพาะพระองค์ว่า  พระองค์ใดจะทรงเล่าเรียนวิชาการในทางใด  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงกำหนดวิชาสำหรับพระองค์เป็นฝ่ายพลเรือน ๓ พระองค์  ส่วนกรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชนั้นทรงกำหนดให้ศึกษาวิชาฝ่ายทหาร  ในเวลานั้นสมเด็จพระเจ้าคริสเตียนที่ ๙ เสวยราชย์อยู่ในประเทศเดนมาร์กเป็นที่ชอบชิดสนิทกับพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  เมื่อพระเจ้าคริสเตียนทรงทราบว่า  มีพระเจ้าลูกยาเธอออกไปเล่าเรียนอยู่ในยุโรป  ได้ทูลมายังพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า  ถ้าจะโปรดฯให้พระเจ้าลูกยาเธอเสด็จออกไปทรงเล่าเรียนในประเทศเดนมาร์กบ้าง  ก็จะทรงยินดีจะทรงรับเป็นพระราชธุระอุปการะ  มิให้มีความลำบากเดือดร้อน  อาศัยเหตุนี้ ประกอบกับที่ได้ทรงทราบว่า  ในประเทศเดนมาร์กการฝึกทหารก็นับว่าเป็นอย่างดี  ด้วยเป็นประเทศที่ใช้ลักษณะการเกณฑ์ทหาร  ชายชาวเมืองต้องเป็นทหารทั่วไป  จึงมีพระราชประสงค์จะโปรดฯให้กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชไปเรียนวิชาทหารในประเทศเดนมาร์ก เมื่อปีเถาะตรีศก พ.ศ. ๒๔๓๔  โปรดฯให้กรมพระดำรงราชานุภาพเสด็จไปยุโรป  เพื่อเยี่ยมตอบสมเด็จพระเจ้านิโคลัสที่ ๒ ราชาธิราชรุสเซีย  แต่ยังดำรงพระยศเป็นพระยุพราชต่างพระองค์(๑)  และเชิญเครื่องราชอิสริยาภรณ์ไปถวายพระเจ้าอเล็กซานเดอร์ที่ ๓ ราชาธิราชรุสเซีย  กับทั้งพระเจ้าแผ่นดินประเทศอื่นๆอีก  รวมทั้งสมเด็จพระเจ้าคริสเตียนประเทศเดนมาร์กด้วย  จึงโปรดฯให้กรมพระดำรงราชานุภาพเชิญพระราชหัตถเลขาและให้พากรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชไปถวายพระเจ้าคริสเตียนด้วย  เมื่อกรมพระดำรงราชานุภาพพากรมหลวงนครชันศรีสุรเดชไปถึงกรุงโคเปนเฮเกน  ประเทศเดนมาร์ก  เวลานั้นพระเจ้าคริสเตียนเสด็จไปเยี่ยมสมเด็จพระนางมารีราชธิดา  เป็นมเหสีพระเจ้าอเล็กซานเดอร์ที่ ๓ ราชาธิราชรุสเซีย  อยู่ที่เมืองลิวาเดียริมทะเลดำ  พระเจ้าเฟเดอริกที่ ๘ เวลานั้นเป็นพระยุพราชทรงรับรองต่างพระองค์  กรมพระดำรงราชานุภาพได้ถวายพระราชสาส์น  และทูลเรื่องที่โปรดฯให้พากรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชไปฝากให้ทรงทราบ  สมเด็จพระเจ้าเฟเดอริกมีโทรเลขไปทูลสมเด็จพระเจ้าคริสเตียน  มีรับสั่งตอบมาว่าได้ทรงทราบว่า  สมเด็จพระเจ้าอเล็กซานเดอร์ที่ ๓ จะทรงรับรองกรมพระดำรงราชานุภาพที่พระราชวังลิวาเดีย ซึ่งพระองค์ประทับอยู่  ถ้าหากกรมพระดำรงราชานุภาพพากรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชไปที่เมืองลิวาเดียด้วยจะทรงยินดีมาก  ด้วยเหตุนี้กรมพระดำรงราชานุภาพจึงพากรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชไปประเทศรุสเซีย  เวลานั้นสมเด็จพระเจ้าอเล็กซานเดอร์ที่ ๓ กับพระมเหสี  และบรรดาพระราชโอรสธิดาพร้อมกันอยู่ที่พระราชวังลิวาเดีย  นอกจากนั้นยังมีสมเด็จพระเจ้าคริสเตียนพระเจ้าแผ่นดินเดนมาร์กและพระมเหสี  และสมเด็จพระนางอเลกซานดราเมืองอังกฤษ(๒)  ซึ่งเป็นพระราชธิดาพระองค์ใหญ่ของพระเจ้าคริสเตียน เวลานั้นยังเป็นพระชายาของพระยุวราชเมืองอังกฤษกับพระธิดา ๒ องค์(๓)ก็พร้อมกันอยู่ที่นั่น  กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชไดคุ้นเคยกับเจ้านายในพระราชวงศ์ทั้ง ๓ ประเทศ  ตั้งแต่เมืองลิวาเดียเป็นเดิมมา(๔)  ส่วนสมเด็จพระเจ้าคริสเตียนกับทั้งพระมเหสี  สั่งให้มาทูลพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวว่า  ทรงยินดีที่ไว้วางพระราชหฤทัยให้กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชไปเล่าเรียนอยู่ในประเทศเดนมาร์ก  ทั้ง ๒ พระองค์จะทรงเป็นพระธุระดูแลทำนุบำรุงรักใคร่ เหมือนหนึ่งว่าเป็นพระราชนัดดาพระองค์ ๑  เมื่อกรมพระดำรงฯเฝ้าที่เมืองลิวาเดียแล้ว  สมเด็จพระเจ้าอเลกซานเดอร์ที่ ๓ มีรับสั่งให้จัดเรือพระที่นั่งมาส่งที่กรุงคอนสแตติโนเปอล(๕) ประเทศเตอรกี  และโปรดให้ราชทูตรุสเซียเป็นธุระ  ด้วยประเทศเตอรกียังไม่ได้ทำสัญญาทางพระราชไมตรีกับกรุงสยาม  ครั้นมาถึงกรุงคอนสแตนติโนเปอล  สมเด็จพระเจ้าอับดูลฮามิดสุลต่านประเทศเตอรกี  ก็ทรงยินดีรับรองเหมือนกับเจ้านายต่างประเทศที่มีพระราชไมตรีต่อกัน  และโปรดให้จัดเรือหลวงมาส่งถึงกรุงเอเธนส์ ประเทศกรีก  กรมหลวงนครชัยศรีฯได้ไปเฝ้าสมเด็จพระเจ้ายอช  ได้คุ้นเคยกับราชวงศ์ประเทศกรีกในคราวนั้นด้วยอีกประเทศ ๑  ครั้นกรมพระดำรงฯเสร็จราชการในยุโรปแล้ว  จึงแยกกับกรมหลวงนครชัยศรีฯที่ประเทศอิตาลี  กรมหลวงนครชัยศรีฯเสด็จกลับไปเมืองอังกฤษ  รอจนสมเด็จพระเจ้าคริสเตียนเสด็จกลับแล้ว  จึงเสด็จไปเล่าเรียนอยู่ ณ กรุงโคเปนฮาเกน ประเทศเดนมาร์ก  ตั้งแต่ปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๓๕ เป็นต้นมา .................................................................................................................................................... เชิงอรรถ (๑) ยังดำรงพระยศ แกรนดยุ๊กซาร์เรวิช   รัชทายาทประเทศรุสเซีย (๒) ปรินเซสออฟเวลส์ (๓) เจ้าหญิงวิกตอเรีย และเจ้าหญิงหมอด(ภายหลังเป็นสมเด็จพระราชินีประเทศนอรเว) (๔) ในพระนิพนธ์ ประวัติเจ้าพระยายมราช(ปั้น) มีความว่า"...วันหนึ่งพอเวลาเสวยแล้ว  สมเด็จพระเจ้าซาร์ดำรัสให้แกรนดยุ๊กไมเคิลราชโอรสพระองค์น้อย  ซึ่งยังเป็นเด็กรุ่นราวคราวเดียวกับกรมหลวงนครชัยศรียังทรงเครื่องกะลาสีอยู่  ให้พวกกรมหลวงนครชัยศรีลงไปเล่นด้วยกันที่ในสวน  พอลงไปถึงแกรนดยุ๊กไมเคิลก็กรากเข้าเล่นปล้ำตามประสาเด็ก  กรมหลวงนครชัยศรีของเราก็แววดีใจหาย  แทนที่จะกระดากกระเดื่อง  เขาปล้ำก็ปล้ำกับเขาบ้างเล่นกันสนุกสนานอยู่ที่ในสวน  สมเด็จพระชนกชนนียืนทรงพระสรวลทอดพระเนตรอยู่ทั้ง ๒ พระองค์...."   (๕) ปัจจุบันเรียก "อิสตันบลู"  เป็นเมืองที่เพิ่งทำให้ชาวไทยไม่น้อยเลยมีความสุข . แก้ไขเมื่อ 04 มิ.ย. 48 18:18:58 แก้ไขเมื่อ 02 มิ.ย. 48 17:41:42 จากคุณ : กัมม์ - [ 2 มิ.ย. 48 17:39:33 ]

ความคิดเห็นที่ 12 ในเวลาที่เรียนอยู่ในประเทศเดนมาร์กนั้น  ทั้งสมเด็จพระเจ้าคริสเตียนและพระมเหสีทรงพระเมตตาสนิทสนมกับกรมหลวงนครชัยศรีฯเหมือนอย่างกับเป็นพระญาติวงศ์พระองค์ ๑  เวลาว่างการเล่าเรียนโปรดฯให้ไปเฝ้าและไปเสวยที่พระราชวังเป็นนิจ  ถึงเจ้านายในราชวงศ์เดนมาร์กก็พากันชอบพอรักใคร่ทุกๆพระองค์  และประเทศเดนมาร์กนั้นเป็นที่ประชุมในราชวงศ์รุสเซียและราชวงศ์อังกฤษ  เพราะเหตุที่เกี่ยวดองเป็นพระญาติวงศ์กับพระเจ้าคริสเตียน  เจ้านายมักมาประชุมกันวังเบินสตอฟเนื่องๆ  กรมหลวงนครชัยศรีฯจึงคุ้นเคยชอบพอกับเจ้านายทั้ง ๒ ประเทศนั้นมาก  กรมหลวงนครชัยศรีฯทรงเล่าเรียนภาษาชาวเดนมาร์กและวิชาชั้นต้น ๒ ปี  ในระหว่างนั้นเมื่อปีมะเส็งเบญจศก พ.ศ. ๒๔๓๖   ได้พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ปฐมจุลจอมเกล้า ต่อมาปีมะเมีย พ.ศ. ๒๔๓๗ สอบวิชาชั้นต้นสำหรับนายทหารได้  ได้มียศร้อยตรีในทหารเดนมาร์ก  แล้วเข้าศึกษาในโรงเรียนชั้นสูงสำหรับนายทหารต่อไป  และรับสัญญาบัตรที่ร้อยเอกส่งออกไปพระราชทานเมื่อปีมะแม พ.ศ. ๒๔๓๘  ถึงปีวอก พ.ศ. ๒๔๓๙ สอบวิชานายทหารปืนใหญ่ได้อแล้วจึงได้ออกจากโรงเรียน  ไปฝึกหัดรับราชการประจำอยู่ในกรมทหารปืนใหญ่สนามของประเทศเดนมาร์ก  ต่อมาเมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯอยู่ในเดนมาร์กนั้น  ได้ออกงานรับราชการเฉพาะพระองค์ครั้งแรก  เมื่อเป็นผู้แทนพระองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  ไปช่วยงานบรมราชาภิเษกสมเด็จพระเจ้านิโคลัส ที่ ๒ ราชาธิราชรุสเซีย เมื่อปีมะเมีย พ.ศ. ๒๔๓๗  ต่อมาไดเป็นผู้แทนพระองค์ไปช่วยงานรัชฎาภิเษกของสมเด็จพระเจ้าโอคาร์ ที่ ๒ พรเจ้าแผ่นดินสวีเดน เมื่อปีระกา พ.ศ. ๒๔๔๐ อีกครั้ง ๑  ถึงเวลานี้พระเจ้าลูกยาเธอที่เสด็จไปพร้อมกับกรมหลวงนครชัยศรีฯสำเร็จการเล่าเรียน  ได้เสด็จกลับเข้ามารับราชการแล้วทั้ง ๓ พระองค์  พระเจ้าลูกยาเธอเสด็จออกไปภายหลังตั้งแต่ชั้นกรมหมื่นชุมพรเขตรอุดมศักดิ์ และพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวลงมาจนสมเด็จเจ้าฟ้ากรมหลวงพิษณุโลกประชานารถ และสมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนลพบุรีราเมศวร์  ทรงเล่าเรียนอยู่ในยุโรปหลายพระองค์  กรมหลวงนครชัยศรีฯเป็นผู้ใหญ่โดยพระชันษาเจริญกว่าพระองค์อื่นๆอยู่ในชั้นนั้น ครั้นปีระกา รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๖ พ.ศ. ๒๔๔๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสยุโรปครั้งแรก  กรมหลวงนครชัยศรีฯตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวมารับเสด็จที่เมืองเวนิส  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริว่า กรมหลวงนครชัยศรีฯทรงพระเจริญ  จึงทรงพระกรุณาโรปดเกล้าฯให้เข้าในจำนวนผู้โดยเสด็จติดพระองค์ไปยังราชสำนักนานาประเทศที่จะเสด็จไปเยี่ยมเยือนในคราวนั้น  พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์มหาจักรีบรมวงศ์แก่กรมหลวงนครชัยศรีฯ  และโปรดให้แต่งเครื่องแต่งพระองค์เป็นตำรวจได้ด้วยอีกอย่าง ๑  ในคราวที่ตามเสด็จไปในครั้งนั้นกรมหลวงนครชัยศรีฯได้ตามเสด็จประพาสยุโรปแทบทั่วทุกประเทศ  ต้องเว้นแต่ระยะ ๑  ด้วยสมเด็จพระเจ้านิโคลัสเอมเปอเรอรุสเซีย ได้ทูลขอให้กรมหลวงนครชัยศรีฯไปทอกพระเนตรการประลองยุทธในประเทศรุสเซีย  กรมหลวงนครชัยศรีฯจึงต้องแยกไปชั่วคราว  เมื่อไปทอดพระเนตรการประลองยุทธนั้นแล้วก็กลับมาตามเสด็จอีก  เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จะเสด็จกลับคืนพระนครทรงพระราชดำริว่า  กรมหลวงนครชัยศรีฯมีพระชนมายุ และได้ทรงศึกษาวิชาการ  สมควรจะกลับมารับราชการบ้านเมืองได้อยู่แล้ว  จึงโปรดฯให้โดยเสด็จกลับมาในเรือพระที่นั่งมหาจักรีแต่ยุโรปจนถึงกรุงเทพฯ  โปรดฯให้เสด็จอยู่ที่ตึกซึ่งเป็นศาลาว่าการกระทรวงเกษตราธิการ  ตึกนั้นเวลานั้นว่างด้วยกระทรวงเกษตราธิการเข้ามารวมกับกระทรวงการคลัง  เสด็จอยู่ที่นั้นจนปีชวดโทศก พ.ศ. ๒๔๔๓ วังที่สร้างพระราชทานที่ริมถนนกรุงเกษม ฝั่งเหนือคลองมหานาค สร้างเสร็จแล้ว  จึงได้เสด็จไปอยู่ที่วังแต่นั้นมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชทานดำริตริตรองในเรื่องการศึกษาของพระราชโอรสดังกล่าวมาแล้วโดยสุขุมคัมภีรภาพฉันใด  เมื่อพระเจ้าลูกยาเธอทรงศึกษาเสร็จเสด็จกลับคืนมาถึงพระนครแล้ว  ก่อนที่จะโปรดให้มีตำแหน่งรับราชการพระองค์ก็ทรงพระราชดำริตริตรองโดยความระมัดระวังมากอย่างเดียวกัน  ข้อพระราชปรารภนั้นทรงพระราชดำริว่า  การที่เจ้านายโดยเฉพาะที่เป็นพระเจ้าลูกยาเธอจะเข้าตำแหน่งรับราชการแผ่นดินผิดกับผู้อื่นทั้งฝ่ายคุณและฝ่ายโทษ  ฝ่ายคุณนั้นที่ได้ทรงศึกษาวิชาการตามต้องการในปัจจุบันนี้ประการ ๑  อีกประการ ๑ เพราะเป็นเจ้านายและเป็นพระเจ้าลูกยาเธอของพระองค์  ถึงจะไปมีตำแหน่งรับราชการอยู่ในที่ใด  ก็คงได้รับความอุปถัมภ์บำรุงโดยไมตรีจิตของข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยในที่นั้นๆ  แต่ข้างฝ่ายโทษนั้นก็เพราะที่เป็นเจ้านายและเป็นพระเจ้าลูกยาเธอ  ความที่ผู้อื่นมีไมตรีจิตอาจจะเลยอ่อนน้อมยกยอเกินไป  ไม่บังคับบัญชาว่ากล่าวตักเตือนตามสมควรแก่ประโยชน์ที่จริงแท้ของพระเจ้าลูกยาเธอ  ฝ่ายพระเจ้าลูกยาเธอถึงได้ทรงเล่าเรียนวิชาการมาอย่างไร  เมื่อยังไม่คุ้นเคยการงาน ถ้าไปถูกยกย่องอ่อนน้อมเกินไปก็อาจจะเสีย  ถ้าไปพลาดพลั้งเสียไปแล้ว เป็นเจ้านายจะลดถอนผลัดเปลี่ยนก็ยาก  และจะเป็นเหตุให้โทมนัสเสียพระทัยเมื่อปลายมือ  ด้วยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระวิตกอยู่อย่างนี้  เมื่อพระเจ้าลูกยาเธอเสด็จกลับเข้ามาจากการเล่าเรียน ไม่ได้โปรดฯให้มีตำแหน่งในราชการโดยทันที  ในขั้นต้นทรงสังเกตพระอัธยาศัยเสียก่อน  ว่าพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ใดจะทรงคุณวิชา และมีพระอัธยาศัยสมควรแก่ราชการอย่างใด  เมื่อตกลงพระทัยจะให้ไปรับราชการในกระทรวงใด  ยังทรงปรึกษาหารือเจ้ากระทรวงนั้นๆ ทรงกำชับขออย่าให้ยกย่องเกินไป  โดยถือว่าเป็นพระเจ้าลูกยาเธอ  ขอให้บังคับบัญชาให้เหมือนกับผู้อื่นให้ทำราชการขึ้นไปแต่ตำแหน่งชั้นรองซึ่งพอควรแก่คุณวิชา  ถ้าและไม่มีความสามารถที่จะทำการได้เหมือนผู้อื่นจริงแล้ว  อย่าให้ยกย่องพระเจ้าลูกยาเธอให้มีตำแหน่งยศเกินความสามารถไปเลยเป็นอันขาด  และเมื่อจะโปรดฯให้พระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ใดไปรับราชการที่ใด  ย่อมรับสั่งให้หาเข้าไปพระราชทานพระบรมราโชวาสอีกครั้ง ๑  และบางทีเสด็จพระราชดำเนินพาพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์นั้นไปถึงห้องเสนาบดี ณ ที่ว่าการกระทรวงนั้นๆ  ทรงฝากฝังอีกครั้ง ๑ ทรงปฏิบัติเป็นประเพณีมาดังนี้ทุกพระองค์  เมื่อพระเจ้าลูกยาเธอเข้ารับราชการมีตำแหน่งอยู่ในกระทรวงแล้วยังทรงระวังต่อมาเสมอ  ที่จะมิให้พระเจ้าลูกยาเธอเลื่อนตำแหน่งสูงเกินกว่าความสามารถ  ข้าพเจ้าผู้เรียบเรียงประวัตินี้เคยได้ยินและได้ทราบด้วยตนเองหลายครั้ง  ในเวลาที่ผู้ใหญ่กราบบังคมทูลยกย่องพระเจ้าลูกยาเธอซึ่งรับราชการอยู่ในกระทรวงนั้นๆ  เมื่อได้ทรงฟัง บางทีถอนพระทัยใหญ่รับสั่งว่า "นี่จะให้เสียๆ หรืออย่างไร"  ข้าพเจ้าได้สังเกตมา  ในเวลาที่เจ้ากระทรวงกราบบังคมทูลขอเลื่อนตำแหน่งราชการพระเจ้าลูกยาเธอให้สูงขึ้นคราวใด  คงซักไซร้ไล่เรียงจนแน่พระทัยว่า ไม่เป็นการยกย่องเกินความสามารถไปแล้ว จึงพระราชทานพระบรมราชานุญาตเป็นเช่นนี้มาทุกคราวที่ข้าพเจ้าได้ทราบ  กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชเป็นพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์แรกที่ได้เล่าเรียนวิชาทหาร และสอบวิชานายทหารต่างประเทศได้เต็มที่  เพราะฉะนั้นเมื่อเสด็จกลับเข้ามาถึงกรุงเทพฯ ไม่มีปัญหาในการคัดเลือกกระทรวงราชการ  เพราะต้องรับราชการในทหารบกตามคุณวิชา  แต่อาศัยเหตุที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงระวังที่จะมิให้รับตำแหน่งเร็วเกินกว่าความสามารถไป  จึงเป็นแต่โปรดฯให้ไปรับราชการอยู่ในกรมยุทธนาธิการเพื่อศึกษาราชการ  ยังไม่ได้มีตำแหน่งประจำพระองค์ในชั้นแรก ก่อนที่จะกล่าวถึงประวัติกรมหลวงนครชัยศรีฯตอนที่มีตำแหน่งรับราชการทหาร  ควรกล่าวถึงการบังคับบัญชาทหารที่เป็นอยู่อย่างไรในเวลานั้นให้ปรากฏก่อน  ผู้อ่านทราบว่าการทหารเป็นอยู่อย่างไรในเวลาเมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯเช้ารับราชการ  จึงจะเข้าใจการทหารที่เปลี่ยนแปลงมาในสมัยเมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯ ทรงบัญชาการได้ดี จากคุณ : กัมม์ - [ 3 มิ.ย. 48 13:02:09 ]

ความคิดเห็นที่ 13 เรียนคุณกัมม์คะ เหน่ง ขออนุญาตแทรกหน่อยนะคะ คือว่าได้โพสต์รูปภาพของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ไว้เรียบร้อยแล้ว ขอเรียนเชิญคุณกัมม์ ตามลิ้งค์ที่ได้ยกมาในที่นี้นะคะ http://www.khunnamob.info/board/show.php?Category=khunnamob&forum=5&No=84&&page=1#1 จากคุณ : เหน่งคะ - [ 3 มิ.ย. 48 15:08:10 A:203.113.71.105 X: TicketID:096587 ]

ความคิดเห็นที่ 14 ขอบพระคุณครับ คุณเหน่ง แต่ต้องขอสมัครสมาชิกก่อนครับ ลิงค์ที่ให้ไว้เข้าไปไม่ถึงครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 4 มิ.ย. 48 02:30:26 ]

ความคิดเห็นที่ 15 (ต่อ) เมื่อปีจอ พ.ศ. ๒๔๒๘  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริพร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์และเสนาบดี  โปรดฯให้ประกาศเลิกประเพณีเก่าที่มีกรมพระราชวังบวรมงคลสถานเป็นพระมหาอุปราช  ทรงสถาปนาสมเด็จะพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ เป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ในตำอหน่งรัชทายาท  เนื่อต่อพระราชพิธีสถาปนาสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชนั้น  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่า  ราชการทหารบกทหารเรือ  ยังแยกย้ายกันอยู่เป็นหลายหมู่หลาบกรม  ที่ผู้บังคับราชการในกรมทหารต่างๆนั้นก็ต่างจัดไปโดยน้ำใจตน  ที่เห็นว่าเป็นคุณต่อราชการจริงแต่การที่จัดไปนั้นไม่ได้ปรึกษาหารือกันทั่วทุกหมู่ทุกกรม  ก็แปลกแตกต่างๆกันไปไม่ลงเป็นแบบแผนได้  เงินแผ่นดินที่ใช้ในการทหารต่างๆนี้ จึงไม่มีกำหนดลงเป็นอัตราแน่ได้ใช้เปลืองมากมายนัก  อีกประการ ๑ ที่ผิดแปลกแตกต่างกันนี้  ใช่แต่ว่าเป็นแต่ใช้เงินเปลืองอย่างเดียว  ถึงสรรพการฝึกหัด การบังคับบัญชาและเครื่องศาสตราวุธที่ใช้อยู่ก็ไม่ลงเป็นแบบแผน  การที่เป็นอยู่เช่นนี้ไม่สมควรจะเป็นจะมีอยู่ในราชการบ้านเมืองที่นับถือว่าเป็นเมืองเอกราชได้  ผิดจากธรรมเนียมที่ใช้อยู่ทุกประเทศ  จึงได้ทรงพระราชดำริพร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์และเสนาบดี  ว่าควรจะจัดการให้เป็นแบบแผนสำหรับกรมทหาร  ให้เรียบร้อยเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน  เหมือนอย่างท่านแต่ก่อนจัดไว้แล้วและเหมือนอย่างประเทศที่รุ่งเรืองแล้ว  เพื่อจะได้แก้ไขความเสียที่มีอยู่ในทุกวันนี้ให้หมดสิ้นไป  และการที่จะแก้ไขการทหารดีขึ้นนี้  ทรงพระราชดำริว่า จำจะต้องมีผู้บังคับบัญชาทั่วไปนั้นผู้หนึ่ง  และตำแหน่งนี้สำหรับกับสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชจึงจะถูกต้องกับโบราณราชประเพณี จึงทรงพระกรุณาโปรดให้ตราพระราชบัญญัติจัดการทหารเมื่อ ณ วันศุกร์ เดือน ๕ แรมค่ำ ๑ ปีกุนยังเป็นอัฐศก พ.ศ. ๒๔๒๙(๑)  รวมการบังคับบัญชาทั้งทหารบกทหารเรือตั้งเป็นกรม ๑ เรียกว่า กรมยุทธนาธิการ  สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชทรงเป็นผู้บัญชาการแต่ในเวลาที่ทรงพระเยาว์อยู่  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช แต่ยังดำรงพระยศเป็นกรมพระ ทรงบัญชาการแทนในตำแหน่งนี้  ส่วนเจ้าหน้าที่พนักงานผู้ใหญ่ฝ่ายทหารก็ทรงเลือกสรรเจ้านายและข้าราชการ  ที่เป็นผู้บังคับบัญชาการกรมทหารต่างๆอยู่ก่อน  ไปมีตำแหน่งรับราชการในกรมยุทธนาธิการ กรมทหารในเวลานั้น ทหารบกมี ๗ กรม ทหารเรือ มี ๒ กรม ๑. กรมทหารมหาดเล็ก  กรมพระดำรงราชานุภาพ เป็นผู้บังคับการ ๒. กรมทหารรักษาพระองค์  สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ เป็นผู้บังคับการ ๓. กรมทหารล้อมวัง กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม เป็นผู้บังคับการเวลานั้นเสด็จไปราชการปราบฮ่อ  กรมหลวงอดิศรอุดมเดชเป็นผู้แทนอยู่ ๔. กรมทหารหน้า  เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี เป็นผู้บังคับการ  เวลานั้นไปราชการปราบฮ่อ  เจ้าหมื่นสรรพเพธภักดี(บุศย์ มหินทร์)เป็นผู้แทน ๕. กรมทหารฝีพาย  พระยาอภัยรณฤทธิ์(เวก) บังคับการขึ้นในกรมพระเทวะวงศ์วโรปการอีกชั้น ๑ ๖. กรมทหารปืนใหญ่ เจ้าพระยาสุรวงศ์วัฒนศักดิ์เป็นผู้บังคับการเวลานั้นไปราชการปราบฮ่อหลวงสรวิเศษเดชาวุธ(บุยศ์ บุนนาค)เป็นผู้แทน ๗. กรมทหารช้าง  เดิมขึ้นในสมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยาบำราบปรปักษ์ พึ่งสิ้นพระชนม์ พระยาเทพราชา(เอี่ยม)เป็นผู้รั้งตำแหน่งบังคับการ ๘. ทหารเรือพระที่นั่งเวสาตรี คือ กรมทหารช่างแสงเดิม  พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์เป็นผู้บังคับการ ๙. ทหารเรือรบ เรียกว่าทหารมารีน  พระยาประภากรวงศ์(ชาย บุนนาค)เป็นผู้บังคับการ ทรงพระกรุณาโปรดฯให้กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เป็นผู้ช่วยบัญชาการทหารบก  พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ เป็นผู้ช่วยบัญชาการทหารเรือ  เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี เป็นผู้บัญชาการยุทธภัณฑ์  สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัคติวงศ์ เป็นผู้บัญชาการใช้จ่าย  กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม เป็นผู้บัญชาการรักษาพระราชวัง คือบังคับทหารทุกกองซึ่งมีหน้าที่ประจำกองรักษาการในพระราชวัง รวมการบังคับบัญชาทหารทั้งปวงขึ้นอยู่ในกรมยุทธนาธิการเป็นครั้งแรกในคราวนี้  ส่วนทหารเรือซึ่งแยกกันอยู่ก็รวมเข้าเป็นกรมเดียวบังคับทั่วไปทั้งเรือรบและเรือพระที่นั่งแต่ครั้งนั้นเป็นต้นมา การทหารบกทหารเรือที่ได้จัดในชั้นเมื่อตั้งกรมยุทธนาธิการขึ้นถ้าจะว่าโดยหัวข้อ  ก็คือแก้ไขแบบอย่าง ตั้งแต่งตำแหน่ง วิธีฝึกหัด ตลอดจนอัตราเงินเดือน ซึ่งแตกต่างกันอยู่แต่ก่อนให้เป็นระเบียบอันเดียวกันประการ ๑  จัดการซ่อมแซมโรงทหารเครื่ออาวุธยุทธภัณฑ์และเรือรบซึ่งชำรุดทรุดโทรมอยู่ให้ดีขึ้นประการ ๑  และมีการประชุมปรึกษาการทั่วถึงกันทุกกรมนี้ประการ ๑  ที่ได้จัดสร้างขึ้นใหม่เป็นสิ่งเป็นอัน  ส่วนทหารบกโรงเรียนนายร้อยได้ตั้งขึ้นในครั้งนั้น  ส่วนทหารเรือได้สร้างอู่ใหญ่และโรงเครื่องจักรขึ้นในครั้งนั้น  ส่วนราชการจรนอกจากการอุดหนุนกองทัพกรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม และเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ทหารได้ทำการอันนับว่าเป็นการสำคัญ มีผลดีมายืดยาวอย่าง ๑  คือเมื่อเดือนมิถุนายน ปีฉลู พ.ศ. ๒๔๓๒  พวกจีนอั้งยี่เกิดรบกันขึ้นในกรุงเทพฯ ที่บางรักถึงทำสนามเพลาะรบกันอยู่ ๓ วัน  เหลือกำลังพลตระเวน จึงโปรดฯให้ระงับด้วยกำลังทหาร  ทั้งทหารบกทหารเรือพร้อมกันลงไปปราบอั้งยี่ในคราวนั้นเป็นคราวแรก  เป็นเหตุให้พวกอังยี่ไม่กล้ารบกันอีกจนบัดนี้ ต่อมาถึงปีขาล พ.ศ. ๒๔๓๓ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ตราพระราชบัญญัติเมื่อวันที่ ๑ เมษายน  ยกกรมยุทธนาธิการขึ้นเป็นกระทรวงเสนาบดี  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้สมเด็จฯเจ้าฟ้าภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็นเสนาบดีกระทรวงยุทธนาธิการ  ให้เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี เป็นผู้บัญชาการทหารบก  และพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นปราบปรปักษ์ เป็นผู้บัญชาการทหารเรือ  ด้วยเวลานั้นได้โปรดฯให้กรมพระดำรงราชานุภาพ ไปบัญชาการกระทรวงธรรมการ  ซึ่งจะยกขึ้นเป็นกระทรวงเสนาบดี  และสมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ ไปบัญชาการกระทรวงโยธาธิการ ซึ่งจะยกขึ้นเป็นกระทรวงเสนาบดีเหมือนกัน  แต่พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ มีอาการประชวร  จะรับราชการต่อไปไม่ได้  จึงกราบบังคมลาออกจากตำแหน่งในกรมทหารเรือ ต่อมาปีมะโรง รัตนโกศินทร์ศก ๑๑๑ พ.ศ. ๒๔๓๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดระเบียบกระทรวงเสนาบดีตั้งเป็น ๑๒ กระทรวง  กำหนดหน้าที่กระทรวงกลาโหม  เป็นกระทรวงราชการทหารตามตำราโบราณ  แต่ในเวลานั้นการในกระทรวงกลาโหมยังจะจัดให้ตลอดไปไม่ได้ทีเดียว  ด้วยราชการพลเรือนที่เป็นสำคัญ คือ การบังคับหัวเมืองเป็นต้น  ยังไม่ถึงเวลาจะถอนไปจากกระทรวงกลาโหม ๆ ยังต้องทำการพลเรือนมากอยู่  ในประกาศตั้งตำแหน่งเสนาบดี เมื่อวันที่ ๑ เมษายน รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๑  จึงเป็นแต่โปรดฯให้แยกการบังคับบัญชาการทหารเรือ กรมช้าง กรมแสง จากกระทรวงยุทธนาธิการไปรวมขึ้นกลาโหม  ส่วนกระทรวงยุทธนาธิการนั้น  ก็ลดลงคงเป็นกรมบังคับบัญชาทหารบก  แต่โปรดให้ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ มีตำแหน่งนั่งในที่ประชุมเสยาบดีด้วย  ในครั้งนั้นโปรดฯให้เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ไปเป็นเสนาบดีกระทรวงเกษตราธิการ  สมเด็จฯเจ้าฟ้าภาณุพันธุวงศ์วรเดชจึงทรงเป็นผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ  ต่อมาถึงปีมะเมีย พ.ศ. ๒๔๓๗  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์เป็นเสนาบดีกระทรวงกลาโหม  เริ่มจัดการเปลี่ยนแปลงในกระทรวงกลาโหมมาแต่นั้น คือ ยกการบังคับบัญชาหัวเมืองไปรวมอยู่ในกระทรวงมหาดไทย  ยกกรมพระสุรัสวดีมาขึ้นกระทรวงกลาโหม  ย้ายที่ว่าการกระทรวงกลาโหมจากศาลาลูกขุนใน ออกมาอยู่ที่ศาลายุทธนาธิการ คือ ที่หลังตึกกระทรวงกลาโหมทุกวันนี้  ส่วนการที่จัดในกระทรวงกลาโหมในชั้นนั้น  เริ่มลงมือจัดกรมพระสุรัสวดี สำรวจเรื่องทะเบียนบัญชีพล  ด้วยการเกณฑ์ทหารในสมัยนั้น  ยังใช้เก็บลูกหมู่ทหารและยกเลขกรมอื่นมาเป็นทหาร  จำนวนทหารไม่พอแก่การ  จึงต้องชำระเรียกคนตามบัญชีกรมพระสุรัสวดี  เอาคนส่งให้เป็นทหารทันความต้องการก่อน  กับอีกอย่าง ๑ กระทรวงกลาโหมถือบัญชีใช้จ่ายในการทหารบกทหารเรือ  นอกจากนี้กระทรวงกลาโหมยังไม่เข้าเกี่ยวข้องกับราชการทหารนัก  ถึงปีระกา พ.ศ. ๒๔๔๐ สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดชไท่ทรงสบาย  ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตพักรักษาพระองค์  โปรดฯให้กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์เสนาบดีกระทรวงกลาโหม ทรงรั้งราชการแทน  ในเวลานั้นกรมหลวงนครชัยศรีเสด็จกลับเข้ามาถึง  จึงเริ่มไปรับราชการอยู่ในสมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ เมื่อเดือนมกราคม ปีระกา รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๖ นั้น ผู้ที่สังเกตจะเห็นได้ว่าในเรื่องประวัติต่อไปนี้ว่า  เมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯ เข้าไปศึกษาราชการทหารในเวลายังไม่มีตำแหน่งนั้น  ไม่ใช่แต่กรมหลวงนครชัยศรีฯ ทรงศึกษาราชการที่เป็นอยู่อย่างไรในเวลานั้นแต่ฝ่ายเดียว  สมเด็จฯเจ้าฟ้า กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ได้ทรงแลเห็นประโยชน์  ที่ได้กรมหลวงนครชัยศรีฯ ซึ่งเป็นผู้ที่ได้เล่าเรียนวิชาทหารตามวิธีปัจจุบันสมัย เข้าไปช่วยในเวลาที่กำลังต้องการ  ได้ทรงปรึกษาหารือกรมหลวงนครชัยศรีฯมาแต่แรก  จึงมีผลได้จัดตั้งกรมเสนาธิการทหารบก  อันยังมิได้มีมาแต่ก่อน ขึ้นเมื่อ ณ วันที่ ๑ เมษายน ปีจอ รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๗ พ.ศ. ๒๔๔๑  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้กรมหลวงนครชัยศรีฯเลื่อนยศเป็นนายพันเอก ตำแหน่งเสนาธิการ  เป็นตำแหน่งแรกที่กรมหลวงนครชันศรีฯได้รับราชการทหาร  ต่อมาในปีจอนั้นทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้เป็นผู้บังคับการทหารมหาดเล็กด้วยอีกตำแหน้ง ๑  และได้มีพระเกียรติยศในฝ่ายพลเรือนเป็นองคมนตรี เมื่อในปีจอ รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๗ พ.ศ. ๒๔๔๑ นั้น  ตั้งแต่จัดตั้งกรมเสนาธิการมาแม้การเปลี่ยนแปลงยังมิได้ปรากฏมากมาย  ก็เห็นเป็นข้อสำคัญแต่แรกว่า  ตั้งแต่ทหารบกได้กรมหลวงนครชัยศรีฯก็ได้มีการเปลี่ยนแปลง  เข้าในวิธีการทหารอย่างที่ถือในประเทศที่ชำนาญการทหาร  จึงบังเกิดความพอใจแก่บรรดาผู้ที่เอาใจใส่ในประโยชน์ของราชการทหาร  มีความเชื่อถือคุณวุฒิของกรมหลวงนครชัยศรีฯแต่นั้นมา ถึงปีกุน รัตนโกสินทร์สก ๑๑๘ พ.ศ. ๒๔๔๒ ตำแหน่งเสนาธิการกระทรวงโยธาธิการว่าง  ทรงพระราชดำริว่า  กระทรวงโยธาธิการเป็นกระทรวงซึ่งเกี่ยวข้องด้วยวิชาการ  สมเด็จฯเจ้าฟ้า กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ได้ทรงบัญชาการจัดตั้งกระทรวงนั้นขึ้น  ในเวลานั้นจะหาผู้ใดเหมาะแก่ราชการกระทรวงโยธาธิการไม่ได้เท่าสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์กลับไปเป็นเสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ  และได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม ซึ่งกลับจากราชการในตำแหน่งข้าหลวงต่างพระองค์มณฑลอุดร เป็นเสนาบดีกระทรวงกลาโหม  ในเวลานั้นความเห็นมีอยู่โดยมากว่า  ตำแหน่งผูบัญชาการกรมยุทธนาธิการสมควรแก่กรมหลวงนครชัยศรีฯ  แต่พระบาทสมเด็จพระจุลจอม้เกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริเห็นว่ากรมหลวงนครชัยศรีฯยังอ่อนพระชันษา  พึ่งรับราชการยังใหม่นัก  ไม่มีพระราชประสงค์จะให้รับราชการตำแหน่งสูงเร็วไป  ทรงปรึกษากับสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ๆ จึงทรงรับจะบัญชาการกรมยุทธนาธิการ  ทำนุบำรุงกรมหลวงนครชัยศรีฯให้ชำนิชำนาญราชการยิ่งขึ้น  สมเด็จฯเจ้าฟ้าภานุพันธุวงศ์วรเดช  เสด็จกลับเข้ามาบัญชาการกรมยุทธนาธิการ ในปีกุน พ.ศ. ๒๔๔๒ นั้น  จึงทูลขอกรมหลวงนครชัยศรีฯ มารับราชการในตำแหน่งปลัดทัพบก ทั้งเป็นเสนาธิการ  และบังคับการกรมทหารมหาดเล็กด้วย .................................................................................................................................................... เชิงอรรถ (๑) ตรงกับวันที่ ๘ เมษายน--(จากในหนังสือ) แก้ไขเมื่อ 04 มิ.ย. 48 17:53:24 แก้ไขเมื่อ 04 มิ.ย. 48 17:51:58 จากคุณ : กัมม์ - [ 4 มิ.ย. 48 17:50:31 ]

ความคิดเห็นที่ 16 (ต่อ) ในระยะนี้ เมื่อปีชวดรัตนโกสินทร์ศก ๑๑๙ พ.ศ. ๒๔๔๓  กรมหลวงนครชัยฯได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยภรณ์มหาสุราภรณ์ มงกุฎสยามชั้นที่ ๑ เมื่อเดือนกันยายน  ครั้นถึงวันที่ ๑๐ พฤศจิกายน ในปีนั้น  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานพระสุพรรณบัตรสถาปนาพระเกียรติยศ  เป็นกรมหมื่นนครชัยศรีสุรเดช  ประกาศพระบรมราชโอการเมื่อตั้งกรมดังนี้ ศุภมัสดุ พระพุทธศาสนกาลเป็นอดีตภาคล่วงแล้ว ๒๔๔๓ พรรษา ปัตยุบันกาล จันทรคตินิยม มุสิกสังวัจฉร กตกมาศ กาฬปักษ์ จุตตถีดิถี โสรวาร สุริยคติ รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๙ พฤศจิกายนมาศ ทสามาสาหคุณพิเศษปริเฉทกาลกำหนด พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ ฯลฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่า  พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้เสด็จไปเล่าเรียนวิชาในประเทศยุโรป  ตั้งแต่ทรงพระเยาว์พระชนมายุเพียง ๙ พรรษา  ได้ทรงศึกษาวิชาการฝ่ายทหาร  ตามแบบอย่างประเทศเดนมาร์ก  โดยความชำนิชำนาญรอบรู้ในยุทธวิธี  จนครั้งเมื่อสมเด็จพระเจ้าเอมเปอเรอรัสเซีย  ได้ทูลขอพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  เมื่อเสด็จพระราชดำเนินประพาสประเทศยุโรป  ให้พระเจ้าลูกยาเธอเสด็จช่วยในการประลองยุทธ  ครั้นเมื่อเสร็จการแล้ว  สมเด็จพระเจ้าเอมเปอเรอพระองค์นั้น  ได้มีพระราชหัตถเลขามายังพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  ทรงสรรเสริญความว่องไวสามารถและความรู้ของพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดชเป็นอันมาก  และเมื่อเสด็จประเทศยุโรปนั้นได้รับหน้าที่ต่างพระองค์ ไปช่วยการบรมราชาภิเษกสมเด็จพระเจ้านิโคลัศที่ ๒ พระเจ้ากรุงรัสเซีย  และไปช่วยการรัชฎาภิเษก สมเด็จพระเจ้าออสคาร์ พระเจ้ากรุงสวีเดนและโนรเว  และเมื่อเวลาเสด็จประเทศยุโรป  ก็ได้ตามเสด็จพระราชดำเนินไปเกือบจะทั่วทุกราชสำนัก  เป็นที่รู้จักคุ้นเคยของพระเจ้าแผ่นดินและเจ้านายในนานาประเทศ  ทั่วทุกพระนครย่อมสรรเสริญพระอัธยาศัยและวิชาความรู้ของพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์นี้ทั่วทุกสถาน  ครั้นเมื่อเสด็จเข้ามารับราชการในกรุงเทพฯ  ทรงรับตำแหน่งเสนาธิการในกองทัพบก  ได้ทรงจัดการบำรุงโรงเรียนฝ่ายทหารให้รุ่งเรืองยิ่งขึ้นกว่าแต่ก่อน  ภายหลังได้ทรงบังคับการทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์  และดำรงตำแหน่งปลัดทัพบกได้ทรงจัดวางแบบอย่างแลบำรุงในกรมทหารบกให้เจริญรุ่งเรืองเป็นอันมาก  บัดนี้มีพระชนมายุเจริญวัยกอปรด้วยพระสติปัญญาสามารถสมควรที่จะเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม  รับราชการสนองพระเดชพระคุณต่างพระเนตรพระกรรณพระองค์หนึ่งได้ จึ่งมีพระบรมราชโองการ  ดำรัสสั่งให้สถาปนาพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช  เป็นพระองค์เจ้าต่างกรม  มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัตรว่า  พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นนครชัยศรีสุรเดช นาคนาม  ทรงศักดิ์นา ๑๕๐๐๐  ตามพระราชกำหนดอย่างพระองค์เจ้าต่างกรมในพระบรมมหาราชวัง  จงทรงพระเจริญพระชนมายุ  พรรณสุขพลปฎิภาณ  คุณสารสมบัติสรรพศิริสวัสดิพิพัฒนมงคล  สุนทรศุภผลธรสารสมบูรณ์  อดุลยเกียรติยศเดชานุภาพทุกประการ ต่อมาถึงปีฉลูรัตนโกสินทร์ศก ๑๒๐  กรมหลวงนครชัยศรีฯได้เลื่อนยศทหารเป็นนายพลตรี  และเป็นราชองค์รักษ์พิเศษ  ในปีนั้นตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงกลาโหมว่าง  จึงทรงพระพกรุณาโปรดเกล้าฯให้สมเด็จเจ้าฟ้าภานุพันธุวงศ์วรเดช  เป็นเสนาบดีกระทรวงกลาโหม  และโปรดฯให้กรมหลวงนครชัยศรีฯ เป็นผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ บังคับบัญชาทหารบกทั่วไป แต่เดือนสิงหาคม ปีฉลู พ.ศ. ๒๔๔๔ นั้น  มาในปลายปีนั้นโปรดฯให้กรมหลวงนครชัยศรีฯเสด็จไปยุโรปคราวนี้ได้ทรงรับธุระกระทรวงต่างประเทศไปเลือกหาที่ปรึกษา แทนเจ้าพระยาอภัยราชา(โรลัง ยัคมิน)(๑)ที่ถึงอสัญกรรม  กรมหลวงนครชัยศรีฯเป็นผู้เลือกได้ นายสโตรเบล  ที่ได้เข้าเป็นที่ปรึกษาราชการ  เมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯ กลับจากยุโรปได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยสภรณ์มหาวราภรณ์ช้างเผือกชั้นที่ ๑ ต่อมาเลื่อนยศทหารเป็นนายพลโท เมื่อปีเถาะ รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๒ พ.ศ. ๒๔๔๖ และเป็นนายพลเอก เมื่อปีมะเมีย รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๕ พ.ศ. ๒๔๔๙ การต่างๆที่ได้จัดขึ้นในทหารบก  ให้เป็นคุณประโยชน์แก่สยามราชอาณาจักร  ในเวลากรมหลวงนครชัยศรีฯทรงบัญชาการนั้น  ยากที่จะพรรณาให้ถ้วนถี่พิศดารได้ในที่นี้  ด้วยเป็นการมากมายหลายอย่างนัก  ตั้งแต่ปีกุน พ.ศ. ๒๔๔๑  มาจนปีฉลู พ.ศ. ๒๔๕๖  ตลอดเวลา ๑๕ ปีนี้เป็นเวลาที่ราชการทหารบกได้จัดการเปลี่ยนแปลงยิ่งกว่าครั้งไหนๆ ที่เคยปรากฎในพงศาวดาร  ว่าโดยย่อคือได้สร้างกองทัพ  สำหรับป้องกันกรุงสยามให้มีขึ้นได้จริงในระยะเวลานี้ อนึ่งตัวข้าพเจ้าผู้เรียบเรียงประวัติ  ถึงเป็นทหารและเคยรับราชการทหารก็จริง  แต่ออกมารับราชยการพลเรือนเสียช้านานไม่เคยร่วมราชการทหารกับกรมหลวงนครชัยศรีฯ แม้จะลองพรรณาถึงการทหารที่ได้จัดขึ้นในเวลากรมหลวงนครชัยศรีฯ ทรงบัญชาการทหารบกให้พิศดาร  ความรู้ก็ไม่พอที่จะกล่าวได้ถี่ถ้วน  เพราะฉะนั้นจะกล่าวแต่เฉพาะการซึ่งข้าพเจ้าเห็นว่าเป็นการใหญ่และสำคัญ การสำคัญอย่างหนึ่ง ๑ ซึ่งได้จัดในการทหาร   ในเวลาเมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯ เป็นผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการนั้น คือ เรื่องตั้งพระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ทหาร  จะเข้าใจความสำคัญของพระราชบัญญัตินี้จำต้องทราบวิธีเกณฑ์ทหารแต่เดิมก่อน  วิธีเกณฑ์คนมาฝึกเป็นทหารแต่ก่อนมา  เกณฑ์ตามวิธีเกณฑ์อย่างโบราณ  วิธีนั้น กำหนดความเป็นดังนี้ คือ ๑. ชายทุกคนต้องมีหน้าที่รับราชการตลอดเวลาฉกรรจ์  คือตั้งแต่อายุ ๑๘ ไปจน ๖๐ ผู้ใดอายุฉกรรจ์  ต้องมาเข้าทะเบียนที่กรมพระสุรัสวดี  และเจ้าพนักงานสักข้อมือเป็นสำคัญว่าเป็นคนสังกัดอยู่กรมไหนๆชายฉกรรจ์ถ้าไม่มาขึ้นทะเบียนสักท้องมือ  โดยมิได้รับอนุญาตยกเว้นตามกฏหมาย  เรียกว่าคนมือขาวจับได้มีโทษ  และต้องสักส่งไปรับราชการในกรมที่มีงานหนัก ๒. บรรดาไพร่พลที่สักแล้ว  มีกำหนดรับราชการต่างกันคนที่อยู่หัวเมืองชั้นในโดยรอบกรุงเทพฯ ข้างเหนือตั้งแต่เมืองชัยนาถลงมา ข้างใต้ตั้งแต่เมืองเพชรบุรีขึ้นมา ข้างตะวันออกตั้งแต่เมืองปราจีณและเมืองฉะเชิงเทราเข้ามา ข้างตะวันตกตั้งแต่เมืองราชบุรีเข้ามา  ไพร่อยู่ในเขตเหล่านี้ต้องมารับราชการในกรุงเทพฯปีละ ๓ เดือน  และยังมีการระดมปีละครั้ง  ส่วนพลเมืองที่อยู่หัวเมืองชั้นกลางห่างกรุงเทพฯ จะมารับราชการกรุงเทพฯ ไม่สะดวกคนอยู่ไหนก็เข้าทะเบียนสังกัดเป็นเลขคงเมืองอยู่เมืองนั้น  มีหน้าที่รับราชการปีละเดือน ๑ ๓. การควบคุมคน จัดเป็นกรมๆ  กรม ๑ มีเจ้ากรม ปลัดกรม สมุหบัญชี เป็นผู้บังคับบัญชา  รองลงไปมีนายกอง นายหมวดอยู่ตามท้องที่ๆไพร่พลอยู่  สำหรับดูแลและเรียกคนส่งมารับราชการ ๔. วิธีหาคนเพิ่มเติมเข้าในกรมตามวิธีเก่ามีอยู่ ๓ สถาน คือ สถาน ๑ ไพร่พลที่มีสังกัดกรมไหนถ้ามีลูกออกมา เรียกว่า "ลูกหมู่" ต้องเข้าสังกัดรับราชการในกรมนั้นอย่าง ๑  สถานที่ ๒ คนข้อมือขาวอันรู้ไม่ได้ว่าเป็นลูกหมู่กรมไหน  ใครเกลี้ยกล่อมได้ก็เอาเข้าสังกัดกรมนั้นนี้อย่าง ๑  สถานที่ ๓ ลูกหมู่หรือแม้ตัวไพร่ที่มีสังกัดในกรมที่มีหน้าที่รับราชการเบา  ถ้าจะสมัครไปอยู่กรมอื่นที่มีหน้าที่ราชการหนักกว่ากัน  ก็ไปได้ตามใจสมัครนี้อย่าง ๑  ว่าโดนเนื้อความลักษณะ เกณฑ์พลตามวิธีเลขเป็นดังกล่าวมานี้ แต่มีอีกอย่าง ๑ ซึ่งตั้งขึ้นแต่ครั้งกรุงเก่าตอนหลัง  เป็นการผ่อนผันวิธีเกณฑ์เลข คือ ยอมให้ไพร่เสียเงินค่าราชการแทนตัวเข้ามารับราชการได่  ถ้าถึงเวรใครและจะไม่เข้ามา  ถ้าเสียเงินค่าราชการเดือนละ ๖ บาทหรือหรือคิดรวมปีเป็นปีละ ๑๘ บาท  แล้วไม่ต้องเข้ามา  เจ้ากรมปลัดกรมมีหน้าที่เก็บเงินค่าราชการส่งกรมพระสุรัสวดี  และมีส่วนลดที่ได้แก่เจ้ากรมปลัดกรม ตลอดจนนายกองนายหมวด เป็นผลประโยชน์ในการที่ได้ควบคุมคนนั้นเพราะเหตุที่มีวิธีผ่อนผันให้เสียเงินแทนได้ดังนี้  ไพร่พลโดยมากจึงยอมเสียเงินแทนรับาราชการ  ต่อที่ไม่มีเงินเสียหรือเห็นประโยชน์ที่จะรับจ้างผู้อื่นทำราชการแทนตัวจึงเข้ามา  ด้วยเหตุนี้โดยปกติผู้ที่เข้ามารับราชการจึงมีน้อย  แต่ราชการแต่ก่อนไม่ต้องการตัวคนรับราชการมากนัก  ก็เป็นการเพียงพอแยงได้ตัวเงินมาจ่ายใช้ราชการอีกปีละมากๆด้วย การเกณฑ์คนเข้ามาเป็นทหาร ฝึกหัดกระบวนอาวุธ  อย่างทหารทุกวันนี้  ทราบว่าเริ่มมีมาแต่ในรัชกาลที่ ๒  ในรัชกาลที่ ๒ รัชกาลที่ ๓ จะจัดการอย่างไร  ข้าพเจ้าไม่ทราบชัด  แต่ในครั้งนั้นเสมอจัดขึ้นลองดูเพียงพวกหนึ่งสองพวก  ที่ใมขยายการฝึกหัดทหารมีมากขึ้นนั้นเมื่อในรัชกาลที่ ๔ เรียกว่าทหารอย่างยุโรป  แต่ก็จัดเป็นทหารสำหรับรักษาพระองค์ และแห่นำตามเสด็จ  ทั้งวังหลวงวังหน้ามีไม่กี่กรม  แต่มีข้อสำคัญอยู่ในเรื่องวิธีเกณฑ์คนด้วยเป็นแบบติดต่อมาในรัชกาลที่ ๕ จนตั้งพระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ทหาร .................................................................................................................................................... เชิงอรรถ (๑) โรลัง ยัคมิน  ชาวเบลเยี่ยม ผู้ชำนาญกฎหมายนานาประเทศจนเป็นที่ยอมรับในยุโรปได้รับเลือกเป็นนายกสภากฎหมายนานาประเทศ และเคยเป็นเสนาบดีในเบลเยี่ยม  ได้ตกลงจะเข้ามารับราชการในกรุงเทพฯ  เข้ามาถึงในปลายเดือนมีนาคม พ.ศ. ๒๔๓๔  ก่อนหน้านี้ พระเจ้าอับบัส  ผู้เป็นเคดิฟครองประเทศอิยิปต์มีโทรเลขมาถวายสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ว่าจะขอตัวโรลัง ยัคมินสให้รับราชการตำแหน่งสำคัญในประเทศอิยิปต์  โรงลัง ยัคมินสปฏิเสธ  และขอรับราชการในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้เป็นตำแหน่ง "ที่ปรึกษาราชการทั่วไป"  ต่อมา พ.ศ. ๒๔๓๙ จึงทรงสถาปนาขึ้นเป็น "เจ้าพระยาอภัยราชา"  เป็นฝรั่งคนที่ ๒ ที่ได้เป็น"เจ้าพระยา"ต่อจากเจ้าพระยาวิชเยนทร์ครั้งแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราช จากคุณ : กัมม์ - [ 5 มิ.ย. 48 15:41:32 ]

ความคิดเห็นที่ 17 (ต่อ) วิธีเกณฑ์มาฝึกหัดเป็นทหารในรัชกาลที่ ๔ คือเอาเลขที่เกณฑ์อย่างโบราณดังกล่าวมาแล้วมาฝึกหัดเป็นทหาร  เมื่อกำหนดว่าจะเอาคนในกรมใดๆมาเป็นทหาร  ก็เรียกระดมคนกรมนั้นๆเข้ามาเลือกคนฉกรรจ์ฝึกหัดกระบวนอาวุธ  เมื่อฝึกหัดแล้วแบ่งคนเหล่านั้นออกเป็น ๔ ส่วน  ผลัดเปลี่ยนกันเข้าเวรประจำราชการส่วน ๑  ปล่อยให้ออกเวรไปทำมาหากิน ๓ ส่วน  ใครถึงเวรเข้าตัวต้องเข้ามารับราชการจะเสียเงินค่าราชการไม่ได้  แต่เวลาที่อยู่รับราชการได้พระราชทานเบี้ยเลี้ยงและเงินเดือนของหลวง  ถึงกระนั้นการเป็นทหารต้องฝึกหัด ยืนยามและทำการต่างๆ ยังหนักกว่าไพร่หลวงวที่มารับราชการฝ่ายพลเรือนเป็นอันมาก  ความรู้สึกจึงมีมาแต่แรก  ว่าคนกรมใดที่ต้องเกณฑ์เป็นทหารเหมือนต้องตกไปทำการหนักยิ่งกว่าไพร่หลวง  กลัวอยู่แต่ผู้ที่ยังไม่ได้เป็นทหาร  ครั้นเข้าเป็นทหารแล้วพอได้คุ้นเคยก็สิ้นความกลัว  ด้วยเหตุนี้จึงมีทหารมาได้แต่ในรัชกาลที่ ๔ มาถึงรัชกาลที่ ๕ จัดตั้งทหารเพิ่มเติมขึ้นอีกหลายกรม จำนวนคนที่อยู่ประจำการในกรม ๑ กรม ๑ ก็ทวีขึ้นกว่าแต่ก่อน  แต่ยังเกณฑ์คนอยู่ด้วยวิธีเก่า  เหมือนอย่างครั้งรัชกาลที่ ๔ เมื่อเกณฑ์คนเป็นทหารมากขึ้น  ความที่คนรู้สึกกลัวจะต้องเกณฑ์เป็นทหารก็ยิ่งแพร่หลายออกไป  ความที่กลัวในการเป็นทหารครั้งนั้น  จะยกตัวอย่างที่ข้าพเจ้าได้พบคุ้นเคยด้วยตัวเองมาแสดงในที่นี้แต่เรื่อง ๑ ก็จะเข้าใจได้ว่าความกลัวเป็นทหารแต่ก่อนมาเป็นอย่างไร คือ เมื่อข้าพเจ้ารับราชกหารอยู่ในกรมศึกษาธิการ  จะจัดตั้งโรงเรียนขึ้นตามวัด  เริ่มจัดที่วัดมหรรณพารามในกรุงเทพฯนี้  พอถึงวันเปิดเรียน  ครูไปถึงวัดมหรรณฯ ก็ได้ความว่าบิดามารดาถอนเด็กลูกศิษย์วัดเกือบหมด  ด้วยเข้าใจว่าเด็กที่เข้าโรงเรียนแล้ว จะต้องถูกเกณฑ์เป็นทหาร  การจัดตั้งโรงเรียนที่อื่นๆก้ได้รับความลำบากอย่างนี้  กว่าจะตั้งติดได้แต่ละโรงไม่ใช่ง่ายทีเดียว  กรมทหารที่ตั้งขึ้นแล้วในครั้งนั้น  แม้จะหาคนเพิ่มเติมให้จำนวนคนประจำราชการคงที่อยู่ก็ไม่ได้  ผู้คนที่รับราชการต้องจำหน่ายตายบ้าง หนีบ้าง ชราพิการบ้าง จำนวนคนลดลงเสมอ  ทางที่จะได้คนมาเพิ่มเติมโดยปกติ  ก็มีแต่ได้ลูกหมู่ของทหารเก่าอย่าง ๑ กับเกลี้ยกล่อมหาค่าสมัครอย่าง ๑  แต่จำนวนคนเข้าก็ไม่เท่ากับจำนวนคนออก  เมื่อจำนวนทหารกรมใดหมดไป  ก็ต้องยกกรมอื่นซึ่งมีทะเบียนอยู่ในกรมพระสุรัสวดีมาสมทบ  เรียกตัวคนที่มีทะเบียนอยู่ในกรมนั้นมาฝึกหัดเป็นทหาร  กรมนั้นก็สูญจากทะเบียน  และเงินค่าราชการที่เคยได้จากกรมนั้นก็หมดไป  ฝ่ายกรมทหารได้คนมาเพิ่มมากขึ้นคราว ๑ แล้วก็กลับน้อยลง  เปรียบเหมือนชักทุนเรือนกินสิ้นไปเสมอ  จึงรู้สึกกันมาช้านานว่าการเกณฑ์คนเป็นทหารเป็นการจำเป็นที่จะต้องคิดแก้ไขกันครั้ง ๑   เมื่อเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรีเป็นผู้บังคับการทหารหน้า  ถึงจะสังกัดอยู่ในกรมอื่นก็ปลดมาตามใจสมัครและสัญญาว่า  เมื่อรับราชการอยู่ครบกำหนดปีแล้วจะปล่อยจากราชการทั้งปวง  ครั้งนั้นแต่แรกมีคนชาวเมือง ราชบุรี เพชรบุรี สมัครเข้ามาเป็นทหารมาก(๑)  ทหารหน้าได้อาศัยคนพวกทหารสมัครนี้  เป็นกำลังขึ้นไปปราบฮ่อที่เมืองหลวงพระบาง  คราวเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรีเป็นแม่ทัพขึ้นไป  แต่วิธีเกลี้ยกล่อมคนเข้าสมัครคราวนั้นสำเร็จประโยชน์ได้ในชั่วคราวเดียว  ด้วยต่อมาไม่มีใครค่อยสมัครเป็นทหาร  ต่อมาได้แก้ไขสำเร็จอีกครั้ง ๑ เมื่อโปรดฯให้พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์จัดตั้งทหารเรือขึ้นตามหัวเมืองชายทะเลฝ่ายตะวันออก  จัดครั้งนี้จะเรียกว่าเกณฑ์ชายฉกรรจ์ในหัวเมืองเหล่านั้นเป็นทหารทั้งหมดก็ว่าได้  เพราะเกณฑ์บรรดาชายฉกรรจ์มาฝึกหัด  ฝึกหัดแล้วแบ่งเป็นเวรผลัดเปลี่ยนกันมาประจำรับราชการอยู่ที่โรงทหารในเมืองนั้นๆ  การที่จัดมีผลดีได้คนมากในคราวแรกแต่ต่อมาคนก็น้อยลง  ด้วยไม่มีสำมะโนครัวรายตัวพลเมือง  และไม่มีพนักงานที่จะตรวจเรียกคนมาส่งให้ทหาร เมื่อโปรดให้ตั้งกรมยุทธนาธิการ  ก็แลเห็นความยากข้อสำคัญของกรมยุทธนาธิการ  มีอยู่ในเรื่องที่จะหาคนเป็นทหารนั้นยากยิ่งกว่าอย่างอื่น  ที่จริงความคิดที่จะตั้งพระบัญญัติเกณฑ์ชายทุกคนให้เป็นทหารชั่วเวลาที่มีกำหนด  เหมือนอย่างต่างประเทศที่จัดกันในยุโรป  เป็นความคิดที่มีมาแต่ครั้งนั้นหรือก่อนนั้นแล้ว  แต่จัดขึ้นไม่ได้ด้วยเห็นข้อขัดข้องเพราะเป็นการใหญ่โต  จะเกณฑ์คนซึ่งไม่อยากเป็นทหารให้ต้องเป็นทหารทั้งพระราชอาณาจักร  วิธีที่จะผ่อนผันจัดการให้เรียบร้อยยากมิใช่น้อย  ผู้จะเป็นครื่องมือสำหรับทำการ  ตั้งต้นแต่นายทหารที่จะส่งออกไปบังคับบัญชาก็มีไม่เพียงพอ  ฝ่ายพลเรือนที่จะช่วยทำการในท้องที่มีสำมโนครัวเป็นต้น  ก็ยังไม่แลเห็นความหวังใจอยู่ที่ไหน  และที่สุดซึ่งเป็นข้อสำคัญกว่าอย่างอื่นนั้น คือ จะได้เงินที่ไหนมาพอใช้จ่าย  คิดเห็นความขัดข้องเหลือที่จะแก้ไขได้ในเวลานั้น  ในชั้นเมื่อตั้งกรมยุทธนาธิการ ตลอดมาจนถึงเมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯได้มาเป็นผู้บัญชาการทหารบก  การเกณฑ์คนเป็นทหารจึงต้องอนุโลมแต่โดยวิธีเก่า  เป็นแต่จัดการให้กวดขันถี่ถ้วนดีขึ้น   เช่นยกกรมพระสุรัสวดีมาขึ้นทหารเป็นต้น  พอกรมหลวงนครชัยศรีฯได้เป็นผู้บัญชาการทหารบกก็ตั้งต้นคิดอ่านเรื่องแก้ไขวิธีเกณฑ์ทหาร  อันเป็นปัญหาใหญ่และยากที่สุดของการทหารอยู่ในเวลานั้น  เพราะเห็นอยู่ว่าถ้าไม่คิดเรื่องวิธีเกณฑ์ทหารให้ลุล่วงตลอดไปได้แล้ว  ถึงจะจัดการอย่างอื่นก็เหมือนสักแต่ว่าแต่งเครื่องประดับประดา  หาเป็นแก่นสารแก่ราชการทหารได้จริงๆไม่  จึงจับดำริในเรื่องเกณฑ์ทหารในเบื้องต้นเร่งรัดให้ฝ่ายพลเรือนทำสำมโนครัวรายตัวพลเรือนก่อน  ครั้งนั้นสำมโนครัวมณฑลนครราชสีมาแล้วก่อน  จึงขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตตั้งเป็นข้อบังคับลักษณะการเกณฑ์ทหาร  จัดเป็นการทดลองที่มณฑลนครราชสีมา มณฑล ๑ ก่อนแต่ในปีเถาะ รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๒ พงศ. ๒๔๔๖  เมื่อจัดการวางมณฑลนครราชสีมาเห็นการจะสำเร็จได้  จึงใช้ข้อบังคับนั้นจัดต่อมาอีก ๓ มณฑล คือ มณฑลนครสวรรค์ ๑ มณฑลพิษณุโลก ๑ มณฑลราชบุรี ๑  เมื่อจัดการตั้งทั้ง ๔ มณฑลนี้เห็นเป็นผลดีจะจัดได้ทั่วไป  จึงตราพระราชบัญญัติลักษณะการเกณฑ์ทหาร เมื่อ วันที่ ๒๙ สิงหาคม ปีมะเส็ง รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๔ พ.ศ. ๒๔๔๘  ข้าพเจ้าเข้าใจว่า  พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  ทรงเรียบเรียงพระราชบัญญัตินี้เองด้วยเสด็จดำรงตำแหน่งที่จเรทหารบกและเป็นที่ปรึกษาหารือของกรมหลวงนครชัยศรีฯอยู่ในเวลานั้น  วิธีเกณฑ์ทหารตามพระราชบัญญัตินี้ว่าแต่โดยเนื้อความ  บรรดาชายเมื่ออายุถึงฉกรรจ์  ต้องมาเข้าทะเบียนเป็นทหารรับราชการประจำอยู่ ๒ ปี  เมื่อรับราชการครบ ๒ ปีแล้ว  ปลดออกเป็นกองหนุนชั้นที่ ๑   พวกกองหนุนชั้นที่ ๑ มีหน้าที่เข้ามาฝึกซ้อมปีละ ๒ เดือน  นอกจากนั้นปล่อยให้ทำมาหากินอย่างสบาย  เมื่ออยู่ในกองหนุนชั้นที่ ๑ ครบ ๕ ปีแล้ว ปลดออกเป็นกองหนุนชั้นที่ ๒ มีหน้าที่เข้ามาฝึกหัดซ้อมเพียงปีละ ๑๕ วัน  เมื่ออยู่ในกองหนุนชั้นที่ ๒ ครบ ๑๐ ปีแล้วเป็นปลดพ้นราชการทหาร  เมื่อประกาศพระราชบัญญัติแล้ว ได้ประกาศให้ใช้พระราชบัญญัติตามมณฑลโดยลำดับมาดังนี้ ๑. มณฑลนครราชสีมา  ๒. มณฑลนครสวรรค์  ๓. มณฑลพิษณุโลก  ๔. มณฑลราชบุรี  ๔ มณฑลนี้ได้จัดการตามข้อบังคับมาแล้ว ใช้พระราชบัญญัติแต่วันประกาศเป็นต้นมา ๕. มทณฑลกรุงเก่า  ๖. มณฑลนครชัยศรี  ๒ มณฑลนี้ใช้พระราชบัญญัติแต่วันที่ ๑ เมษายน ปีมะเมีย รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๕ พ.ศ. ๒๔๔๙ ๗. มณฑลปราจีณ ใช้พระราชบัญญัติวันที่ ๑ เมษายน ปีมะแม รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๖ พ.ศ. ๒๔๕๐ ๘. มณฑลกรุงเทพฯ ๙. มณฑลจันทบุรี  ๒ มณฑลนี้ใช้พระราชบัญญัติวันที่ ๑ เมษายน ปีวอก รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๗ พ.ศ. ๒๔๕๑  มณฑลอื่นนอกจากที่กล่าวมานี้เป็นมณฑลอยู่ชายพระราชอาณาเขต  ใช้ข้อบังคับเกณฑ์คนเป็นตำรวจภูธรเพื่อให้คุ้นเคยแก่การฝึกเสียก่อน  พึ่งมาประกาศใช้พระราชบัญญัติลักษณะการเกณฑ์ทหารในรัชกาลปัจจุบันนี้(๒) คือ ๑๐ มณฑลภาคพายับ  ๑๑. มณฑลอุดร  ๑๒. มณฑลอุบลราชธานี  ๑๓.มณฑลร้อยเอ็ด   ๔ มณฑลนี้ใช้พระราชบัญญัติ เมื่อ วันที่ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๗ ๑๔ มณฑลนครศรีธรรมราช  ๑๕. มณฑลปัตตานี  ๑๖. มณฑลสุราษฎร์ฯ  ๑๗. มณฑลภูเก็ต  ๑๘.มณฑลเพชรบูรณ์  ๕ มณฑลนี้ใช้พระราชบัญญัติเมื่อวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๙  เป็นอันได้ใช้พระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ททหาร  ทั่วทั้งพระราชอาณาจักร เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ นี้ .................................................................................................................................................... เชิงอรรถ (๑) ทหารหน้ามีกรมขึ้นอยู่หลายกรม คือ กรมทหารม้าเกราะทอง กรมทหารฝีพาย กรมทหารล้อมวัง กรมทหารรักษาพระองค์ กรมทองปราบปลายหอก กรมเกณฑ์หัดอย่างยุโรป กรมทหามหาดไทย และเลขเจ้าตายนายตายสมทบเข้าอีกกอง เมื่อเป็นเจ้าหมื่นไวยวรนารถ ผู้บังคับการที่ ๒ ได้สำรวจพลทหารตามบัญชีเกือบ ๓๐,๐๐๐ คน จำหน่ายตายหนีพิการแล้วจำนวนที่มีอยู่จริงเหลือน้อยนัก  เดิมเมื่อพระยามหามนตรีเป็นผู้บังคับการนั้น แม้ใครเสียเงินก็เป็นนายทหารได้เรียกเอาตามยศ เช่น นายร้อยเอก ๘๐๐ บาท นายร้อยโท ๖๐๐ บาท เป็นต้น โปรดฯให้หาตัวเจ้าพระยามหินทร์ศักดิ์ธำรง(เพ็ญ เพ็ญกุล)ผู้บังคับการกรมพระสุรัสวดีมาทรงปรึกษา จึงให้ทำประกาศตามกระแสพระบรมราชโองการ ใจความว่า เมื่อคนมือขาวรับราชการเป็นทหารจะพระราชทานเงินให้คนละ ๔ บาท ผ้า ๑ สำรับ และไม่สักแขนตามหมู่เหล่าของบิดา  ให้รับราชการ ๕ ปี เมื่อพ้น ๕ ปีแล้ว จะปลดเป็นกองหนุนชั้นที่ ๒ ให้กลับเข้ารับราชการปีละ ๒ เดือน  ครบอีก ๕ ปีปลดเป็นกองหนุนชั้นที่ ๓  และเมื่ออายุครบ ๕๐ ปี โปรดให้พ้นราชการทั้งปวงพระราชทานตราภูมิคุ้มห้าม พลเมืองที่มาสมัครเวลานั้นมีมากอยู่สองจังหวัดคือ ราชบุรีและเพชรบุรี  จังหวัดราชบุรีนั้นมีพวกเขมรและพวกลาวพวน ลาวเวียงจันทร์เข้ามาสมัครมาก  ส่วนเพชรบุรีนั้นมีพวกลาวสีไม้ หรือลาวโซ่งเข้ามาสมัครหมดทั้งเมือง  เป็นคนกว่า ๕,๐๐๐คน  แต่เดิมให้พักอาศัยอยู่ตามศาลาวัดในพระอารามหลวงต่างๆมีวัดพระเชตุพน วัดราชบุรณะ เป็นต้น  ภายหลังโปรดฯให้ทำผู้บังคับการที่ ๒ โรงทหารชั่วคราวที่สระปทุมวัน  เมื่อสร้างโรงทหารที่สระปทุมวันแล้ว เจ้าหมื่นไวยวรนารถให้ตอนกิ่งประดู่ไว้เป็นจำนวนมาก  แล้วให้ปลูกไว้สองฟากถนนสระปทุมวัน เป็นครั้งแรกที่คิดปลูกต้นไม้ริมถนน---ไว้ว่างๆจะลองไปเดินดูว่าต้นประดู่ประวัติศาสตร์นั้นยังคงเหลืออยู่บ้างไหม ตะก่อนตอนกิ่งไม้มงคลปลูกกันเองไม่เสียตังค์สักบาท  ปัจจุบันมุ่งหมายแต่ปลูกต้นปาล์มราคาต้นละหลายๆแสนจากเมืองนอก  ฮิ้ว..เจริญกันทั้งประเทศล่ะที่นี้ (๒) รัชกาลที่ ๖ (เชิงอรรถจากในหนังสือ) แก้ไขเมื่อ 06 มิ.ย. 48 13:07:05 จากคุณ : กัมม์ - [ 6 มิ.ย. 48 13:05:30 ]

ความคิดเห็นที่ 18 (ต่อ) การที่ใช้พระราชบัญญัติลักษณะการเกณฑ์ทหาร  แต่ทีละบางมณฑลโดยเฉพาะที่ใช้ในมณฑลที่อยู่ห่างกรุงเทพฯก่อนดังจัดมา  ข้าพเจ้าเห็นว่าเป็นประโยชน์สำคัญซึ่งควรชมว่าเป็นความคิดดี  ด้วยแก้ไขความขัดข้องซึ่งเคยมีมาแต่ก่อนได้เกือบหมด คือ ๑ คนในมณฑลนั้นไม่เคยรับราชการทหาร  ไม่กลัวเป็นทหารเหมือนคนข้างในจึงจัดได้ง่ายกว่ามณฑลชั้นใน  ๒ การที่จัดแต่บางมณฑล  พอจะเลือกหานายทหารที่ดีสมควรแก่การออกไปจัดวางการชั้นต้น  ดูแลเอาใจผู้คนที่ต้องเกณฑ์ไม่ให้เดือดร้อนตื่นเต้น  ๓ ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการเองได้เวลาพอรู้เหตุการณ์ขัดข้อง  ที่จะพึ่งมีแก่การใช้พระราชบัญญัติในที่อื่นต่อไป  ได้คิดอ่านตระเตรียมแก้ไขไว้เสียก่อน  ๔ ได้รู้จำนวนเงินที่จะใช้จ่ายในการจัดทหารอย่างนี้สักมากน้อยเท่าไร  และ ๕ ทำให้คนทั้งหลายซึ่งอยู่ในมณฑลใกล้เคียง  โดยเฉพาะผู้ซึ่งเป็นทหารด้วยวิธีเกณฑ์อย่างแต่ก่อนได้แลเห็นว่า  ผิดกับผู้ที่ต้องเป็นทหารด้วยวิธีเกณฑ์ตามพระราชบัญญัติใหม่นี้อย่างไร คือ ไม่ต้องทิ้งถิ่นฐานบ้านเรือนไปรับราชการไกล  และไม่ต้องเป็นทหารอยู่จนแก่ดังแต่ก่อน  ความขัดข้องเหล่านี้หมดไปด้วยการใช้พระราชบัญญัติแต่ทีละบางมณฑล  เพราะเป็นเหตุให้รัฐบาลรู้ว่าจะต้องจัดการอย่างไร  และให้คนทั้งหลายรู้ความจริงว่าเป็นทหารตามพระราชบัญญัติใหม่เป็นอย่างไรเสียก่อน  แล้วจึงได้จัดการต่อมา  การที่จัดต่อมาจึงมีผลสำเร็จดังเราทั้งหลายได้แลเห็นอยู่ในทุกวันนี้ แม้ว่าความคิดดีและวิธีจัดการดีดังกล่าวมานี้  การมิได้สำเร็จได้ด้วยง่าย  ด้วยยังมีความลำบากอันไม่ได้คาดคิดไว้แต่ก่อนเกิดขึ้นต้องแก้ไข  และแก้ไขได้ด้วยยากบ้าง ด้วยง่ายบ้างมากมายหลายอย่าง  จะยกมากล่าวเป็นอุทธาหรณ์แต่บางอย่าง  เช่นเมื่อแรกจัดตั้งทหารตามมณฑลผู้ที่ยังตื่นเต้นกลัวเป็นทหารกันหนีไปบวชเป็นพระบ้าง เป็นเณรบ้าง  การแก้ไขต้องทูลขอให้สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส(๑)  ทรงวางระเบียบข้างฝ่ายพุทธจักรให้เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันกับราชการฝ่ายพระราชอาณาจักร  ความขัดข้องอีกอย่าง ๑ ปรากฎขึ้นเมื่อประกาศใช้พระราชบัญญัติลักษณะการเกณฑ์ทหารในกรุงเทพฯ ความในพระราชบัญญัติมียกเว้นข้าราชการพลเรือน  ไม่ต้องเกณฑ์เป็นทหารเหตุด้วยติดทำราชการอย่างอื่น  ครั้นเมื่อประกาศใช้พระราชบัญญัติ  ผู้ที่ไม่อยากเป็นทหารพากันสมัครเข้ารับราชการตามกระทรวงพลเรือน  ถึงจะได้เงินเดือนหรือไม่ได้เงินเดือนก็รับทำ  ด้วยประสงค์จะหลีกเลี่ยงให้อายุพ้นกำหนดพ้นเกณฑ์  ข้างฝ่ายทหารเห็นเป็นช่องทางที่คนจะหลีกเลี่ยงเสียข้อพระราชบัญญัติ  ซึ่งประสงค์ป้องกันความเดือดร้อน  ด้วยให้คนทั้งหลายรู้สึกว่าต้องเป็นทหารเสมอหน้ากันทุกคน  จะขอให้กระทรวงพลเรือนส่งเสมียนพนักงานมาเป็นทหาร  ข้างฝ่ายพลเรือนเห็นชอบด้วยบ้าง ไม่เห็นชอบด้วยบ้าง  เกิดโต้แย้งกันกว่าจะตกลงเป็นระเบียบได้ มีความลำบากไม่ใช่น้อย  นอกจากนี้ยังมีความลำบากโดยธรรมดาการ  เพราะการจักการเจริญแพร่หลายขึ้นก็ต้องมีการตรวจสอบดูแลยิ่งขึ้น  ต้องการนายทหารมากขึ้น ต้องการความดำริตริตรองที่จะวางแบบแผนกว้างขวางออกและละเอียดยิ่งขึ้น  อันล้วนเป็นความลำบากในหน้าที่ของกรมยุทธนาธิการเอง  ก็มีมากยิ่งขึ้นโดยลำดับมา  ที่สามารถแก้ไขความลำบากและข้อติดขัดทั้งปวงให้ลุล่วงมาได้นั้น  ถ้าจะว่าเพราะความสามารถ พระปรีชาญาณ และพระวิริยอุตสาหะของกรมหลวงนครชัยศรีฯ แต่พระองค์เดียวเท่านั้น  เห็นจะเป็นการชมเกินไป  เพราะความจริง  กรมหลวงนครชัยศรีฯ ต้องอาศัยความอุปการะจากที่หลายแห่ง  เบื้องต้นตั้งแต่กระแสพระราชดำริทรงแนะนำในความคิดอ่าน  และพระบรมราชูปถัมภ์ทรงอุดหนุนในบรรดาการที่เกี่ยวข้องกับกระทรวงอื่น อันมิได้อยู่ในอำนาจทหารบกให้สำเร็จลุล่วงไป  การทั้งปวงไม่ว่าในกระทรวงหนึ่งกระทรวงใดจำต้องอาศัยพระบารมีพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวดังกล่าวมาจึงจะสำเร็จ  นอกจากพระบารมีกรมหลวงนครชัยศรีฯ ยังได้รับอุดหนุนจากผู้ที่ได้บังคับการทหารแต่ก่อน คือ สมเด็จฯเจ้าฟ้า กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็นต้น  ได้ทรงชี้แจงแนะนำให้ทราบเบาะแสเค้าเงื่อนการงานที่เป็นมาแต่ก่อนสำเร็จได้ด้วยประการใดและมีข้อขัดข้องอยู่อย่างใดๆ ต้องอาศัยความรู้เก่าเช่นนี้ประการ ๑  แต่ความอุดหนุนที่เป็นกำลังอันสำคัญของกรมหลวงนครชัยศรีฯนั้น  ข้าพเจ้าเข้าใจว่าที่ได้เป็นเจ้านายซึ่งได้ทรงเล่าเรียนวิชาทหารในยุโรปกลับมา  ช่วยทรงรับภาระในตำแหน่งสำคัญหลายตำแหน่ง  เป็นต้นว่าพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  แต่ยังดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชทรงตำแหน่งเป็นจเรทหารบก  สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมหลวงนครสววรค์วรพินิต(๒) ทรงรับตำแหน่งเสนาธิการ  เมื่อทรงย้ายไปบัญชาการทหารเรือ  เจ้าพระยาวงศานุประพัทธเป็นเสนาธิการ  สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมหลวงพิษณุโลกประชานารถ(๓)ทรงรับตำแหน่งผู้บัญชาการกรมยุทธศึกษาฝึกหัดนายทหาร  เมื่อพระยาวงศานุประพัทธ ย้ายไปเป็นเสนาบดีกระทรวงเกษตราธิราช  ทรงรับตำแหน่งเสนาธิการด้วยอีกตำแหน่ง ๑กรมหมื่นกำแพงเพชรอัครโยธิน  ทรงรับหน้าที่เป็นผู้ช่วยในกรมกลาง ยังนายทหารชั้นเก่ามีเจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต เป็นต้น   ที่ได้รับราชการในตำแน่งสูงก็หลายคน  ยังพวกที่เข้าเป็นนักเรียนนายร้อย แต่ชั้นแรกตั้งกรมยุทธนาธิการ  ถึงเวลานี้ทันที่จะรับราชการในตำแหน่งซึ่งจัดตั้งใหม่ได้หลายคน  เช่น พระยาสีหราชเดโชชัย พระยากำแหงสงคราม พระยาสีหราชฤทธิไกร และหม่อมเจ้าอลงกฎ เป็นต้น  ยังนายทหารที่ได้ออกไปเรียนวิชาในยุโรป แม้ยังมีน้อยคนในเวลานั้น  ที่ได้เข้ามาทันต้องการได้รับราชการเป็นประโยชน์จริงในเวลานั้นก็หลายคน คือ เจ้าพระยาวงศานุประพันธ์ หม่อมเจ้าบวรเดช พระยาสุรเสนา พระยาสุรินราชา พระยาเทพอรชุน และพระยาพิชัยชาญฤทธิ์ เป็นต้น  ว่าโดยย่อเพราะมีคนดีพรักพร้อมจัดการติดต่อ  เป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันนี้เป็นข้อสำคัญ การที่ใหญ่และยากจึงสำเร็จ มีผลดีแก่บ้านเมือง  และเป็นเกียรติยศในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ถ้าจะชมเป็นเฉพาะพระองค์ กรมหลวงนครชัยศรีฯ  ข้าพเจ้าเห็นควรชมข้อที่ทรงพระปรีชาชาญอาจหยั่งรู้คุณวิเศษ  สำหรับการอย่างใดจะหาได้ในผู้ใด  และมีพระอุปนิสัยสามารถในการปกครองควบคุมคนนี้เป็นหลัก ประกอบกับพระวิริยอุตสาห  เอาพระองค์ออกหน้ารับความยากลำบากทั้งปวง  จนได้รับความนิยมเชื่อถือของผู้อื่นทั่วไป  เพราะคุณวิเศษเหล่านี้จึงสามารถที่จะเป็นหัวหน้าทำการใหญ่ให้สำเร็จได้   นี่เป็นความเห็นส่วนตัวข้าพเจ้า บางทีจะผิดกับความเห็นของท่านผู้อื่นได้บ้าง การสำคัญในทหารบกอีกอย่าง ๑ ซึ่งจัดขึ้นครั้งกรมหลวงนครชัยศรีฯ เป็นผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการนั้น คือ ลักษณะการจัดทหารแต่ก่อนมา ทหารจัดเป็นกรมๆ และโดยมากประจำราชการอยู่ในกรุงเทพฯ ถึงไพร่จะอยู่ที่ใด  เมื่อถึงเวรต้องเข้ามารับราชการในกรุงเทพฯ ดังแสดงมาแล้วข้างต้น  เมื่อตั้งกรมยุทธนาธิการแล้ว นอกจากพวกทหารมณฑลจันทบุรี ก็ยังเป็นเช่นนั้น  จนต้องใช้พระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ทหารแล้ว  จึงตั้งกองทหารขึ้นตามหัวเมือง  คนอยู่ในมณฑลไหนรับราชการทหารอยู่ในมณฑลนั้น  เมื่อตั้งหลักดังนี้แล้วจึงจัดการควบคุมบังคับบัญชาติดต่อกัน  ตั้งแต่กองร้อยกองพันขึ้นไปจนถึงกองพลกองทัพตามภูมิพิชัยสงคราม  และจัดทหารเหล่าต่างๆตามกระบวนยุทธ  จนสามารถจะเรียกกำลังกองทัพบก  ยกไปปราบปรามศัตรูหมู่ร้าย ณ ที่ใดๆได้โดยเร็ว ข้อสำคัญนี้เพียงใด  ข้าพเจ้าจะยกอุทธาหรณ์อันเคยมีเหตุครั้ง ๑ เมื่อปีขาล พ.ศ. ๒๔๔๕  มีพวกผู้ร้ายเงี้ยวคิดกบฏขึ้นที่มณฑลมหาราษฎร์  พวกผู้ร้ายพากันจู่เข้าตีเอาเมืองแพร่ได้  เวลานั้นยังไม่มีทหารในหัวเมือง  พอทราบข่าวถึงกรุงเทพฯได้แต่สั่งโทรเลขผู้ว่าราชการเมืองพิชัย(๔) เมืองสวรรคโลก เมืองตาก  ให้เกณฑ์ราษฎรและเก็บปืนตามแต่จะหาได้ในพื้นเมืองยกขึ้นไปขัดไว้  อย่าให้พวกผู้ร้ายเงี้ยวยกล่วงเลยลงมาได้  กว่าทหารที่ส่งจากกรุงเทพฯจะขึ้นไปถึง  พวกเมืองพิชัยไปพอทันปะทะเงี้ยวไว้ที่เขาพรึง  รบกันอยู่ ๓ วัน  กันเงี้ยวไว้ได้  หาไม่ก็เสียเมืองอุตรดิษฐ์อีกเมือง ๑  พวกเงี้ยวเห็นกำลังกรุงเทพฯขึ้นไปช้า  ยังคิดการใหญ่ที่จะไปตีเมืองนครลำปางอีก  พวกพลเมืองก็รวนเรด้วยกลัวเงี้ยว  เงี้ยวเข้าไปตั้งล้อมถึงเมืองนครลำปางอยู่แล้ว  เดชะพระบารมี  กองทหารซึ่งส่งไปจากกรุงเทพฯ ไปถึงเมืองนครลำปางทัน  เมืองนครลำปางจึงมิได้เสียแก่พวกผู้ร้ายเงี้ยว  และปราบปรามผู้ร้ายเงี้ยวต่อไปได้จนสงบ  แต่ถึงกระนั้นผู้คนที่ถูกผู้ร้ายเงี้ยวฆ่าตายเสียคราวนั้นก็หลายคน  มาคิดดูถ้าได้มีพระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ทหารเช่นทุกวันนั้แล้ว  เหตุการณ์ครั้งผู้ร้ายเงี้ยวนี้จะมีไม่ได้เลยเป็นอันขาด .................................................................................................................................................... เชิงอรรถ (๑) พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ามนุษนาคมานพ  ลำดับที่ ๔๗ ในบรรดาพระราชโอรสธิดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  เป็นพระราชโอรสองค์ที่ ๔ ในจำนวน ๕ พระองค์ของเจ้าจอมมารดาแพ คือ พระองค์ยิ่งเยาวลักษณ์ พระองค์หญิงภัตรพิมล พระองค์ชายเกษมสันต์โสภาค พระองค์ชายมนุษนาคมานพ และพระองค์หญิงบรรจบเบญจมา  ทรงผนวชในรัชกาลที่ ๕ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖ พ.ศ. ๒๔๖๔ พระชันษา ๖๒ (๒) สมเด็จเจ้าฟ้าชายบริพัตรสุขุมพันธ์ฯ ลำดับที่ ๓๓ ในบรรดาพระราชโอรสธิดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  เป็นพระราชโอรสพระองค์เดียวในพระองค์เจ้าสุขุมมาลมารศรี ซึ่งดำรงพระยศเป็นพระนางเจ้าฯ พระราชเทวี ในรัชกาลที่ ๕ ทรงศึกษาวิชาการทหารบกในประเทศเยอรมัน ในรัชการที่ ๕ เป็นนายพลตรี ราชองครักษ์ ตำแหน่งเสนาธิการทหารบก  แล้วเลื่อนเป็นนายพลโท ราชองครักษ์ ผู้บัญชาการกรมทหารเรือ  ในรัชกาลที่ ๖ เป็นนายพลเรือเอก แล้วเป็นจอมพลเรือ ราชองครักษ์ เป็นจอมพลตำแหน่งเสนาธิการทหารบกเป็นอุปนายกแห่งสถากาชาดสยาม   ถึงรัชกาลที่ ๗ ทรงเป็นอภิรัฐมนตรี  และโปรดเกล้าฯสถาปนาขึ้นเป็น พระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้าฯกรมพระนครสวรรค์วรพินิต  ทรงเป็นเสนาบดีกระทรวงกลาโหม และเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย  ทรงเป็นหลักของแผ่นดินมาถึง ๓ รัชสมัย   เล่ากันว่าเมื่ออัญเชิญสมเด็จเจ้าฟ้าประชาธิปกขึ้นเสวยราชสมบัตินั้น  ทรงกราบบังคมทูลว่า"ขอถวายชีวิตสนองเบื้องพระยุคลบาทแล้วแต่จะโปรดให้ใช้ทำอะไร  แต่ขอกราบถวายบังคมลาออกจากตำแหน่งหัวหน้ากบฏเสียที" ทรงทำให้พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระสรวล เมื่อเกิดการเปลี่ยนแปลงการปกครองเดือนมิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ จำต้องทรงนิราศเมืองไทย เสด็จประทับ ณ เมืองบันดุง ประเทศชวา พร้อมด้วยพระชายา พระโอรส-ธิดา และพระญาติวงศ์บางองค์  และสิ้นพระชนม์ที่ประเทศชวานั่นเอง เมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๗ พระชันษา ๖๓  ทรงเป็นต้นราชสุกุล "บริพัตร ณ อยุธยา" (๓) สมเด็จเจ้าฟ้าชายจักรพงศ์ภูวนารถ  ลำดับที่ ๔๐ ในบรรดาพระราชโอรสธิดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นพระราชโอรสลำดับที่ ๔ ในสมเด็จพระศรีพัชรินทราฯ  ประสูติเมื่อวันที่ ๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๕ ในปีนั้นมีพระราชโอรสประสูติอีกพระองค์ ๑ คือ สมเด็จเจ้าฟ้ายุคลทิฆัมพร   สมเด็จเจ้าฟ้าจักรพงศ์ภูวนารถเสด็จเรียนการทหารที่รัสเซีย(พร้อมด้วยนายพุ่ม หรือพุ่มสกี้บุตรนายซุ่ย ต่อมาแปลงสัญชาติเป็นรัสเซียและเป็นบุตรบุญธรรมในสมเด็จพระเจ้าซาร์นิโคลัสที่ ๒  ภายหลังได้เป็นผู้บังคับการกองทหารม้าฮุสซาร์สที่ระบือลือลั่น) ในระหว่างที่ทรงเล่าเรียนอยู่นั้น ทรงพระสติปัญญา พระปรีชาสามารถเก่งกว่านักเรียนรัสเซียเองเสียอีก  ทรงสอบได้ที่ ๑ ของโรงเรียนตลอดมา  เป็นที่โปรดปรานของสมเด็จพระเจ้าซาร์ยิ่งนัก (๔) พระยาศรีสุริยราชวรานุวัติ(โพธิ์) ชาวเมืองจันทบุรี  เมื่อยังเป็นพระสีหราชสงคราม ผู้ว่าราชการเมืองอุตรดิตถ์(พิชัย) ได้ยกกำลังไปกักพวกเงี้ยวที่ช่องเขาพรึง  ได้รบกับเงี้ยวที่ปางต้นผึ้ง   แล้วให้พระยาศรีสัชนาลัยบดี ผู้ว่าราชการเมืองสวรรคโลก ยกจากเมืองสวรรคโลกวกเข้าตีเมืองแพร่ทางข้างหลัง  พวกเงี้ยวจึงถอยกลับ  ในครั้งนั้นพระสีหสงครามมีความชอบมาก ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ และเลื่อนขึ้นเป็นพระยาศรีสุริยราชวรานุวัติ  ต่อมาได้เป็นสมุหเทศาภิบาลมณฑลอุดร จากคุณ : กัมม์ - [ 6 มิ.ย. 48 15:56:20 ]

ความคิดเห็นที่ 19 (ต่อ) การทหารที่สำคัญอีกอย่าง ๑ ที่ได้มีขึ้น  เมื่อครั้งกรมหลวงนครชัยศรีฯ เป็นผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการนั้น คือ วิธีฝึกหัดทหาร  ทหารอย่างยุโรปที่เราฝึกขึ้นครั้งรัชกาลที่ ๔ ครูเป็นอังกฤษ  เอาวิธีอังกฤษมาฝึกหัด  ตลอดจนคำบอกก็ใช้ภาษาอังกฤษ  ทหารไทยจึงบอกทหารภาษาอังกฤษต่อมา  เมื่อแรกตจัดทหารมหาดเล็กในรัชกาลที่ ๕ เคยคิดเปลี่ยนคำบอกทหารเป็นภาษามคธครั้ง ๑  คิดคำบอกขึ้นได้เพียงท่าปืน มีวันทยาวุธ เป็นต้น  ใช้ฝึกหัดไปไม่ได้จนแปรแถว จึงใช้คำบอกภาษาอังกฤษ  ต่อมาเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรีคิดใช้คำบอกภาษาไทยเมื่อว่าทหารหน้าอีกครั้ง ๑ ก็ไม่ได้ใช้ทั่วไป  ด้วยเวลานั้นกรมทหารต่างยังเป็นอิสระแก่กัน ไม่พอใจจะเอาอย่างทหารหน้า  จนเมื่อตั้งกรมยุทธนาธิการแล้ว  จึงได้คิดคำบอกทหารเป็นภาษาไทย  ใช้เหมือนกันหมดอย่างเดียวกับเพลงแตรสัญญา  ซึ่งแต่ก่อนก็ผิดกันเหมือนกัน  แต่กระบวนฝึกหัดแปรแถวครั้งนั้น  เพราะทหารยังมีน้อยวิธีฝึกหัดมีแต่เพียงแปรแถวกองพันเป็นอย่างสูง  ยังไม่ได้เริ่มฝึกถึงวิธียุทธ  ต่อเมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯเสด็จเข้ารับราชการทหาร  จึงเริ่มคิดวิธีฝึกหัดอย่างที่ใช้อยู่ทุกวันนี้  ทราบว่าทรงแต่งและเขียนเอง และหัดต่อขึ้นไปถึงออกสนามและกระบวนยุทธ  ข้าพเจ้าได้ยินนายทหารเล่าให้ฟังว่า  เมื่อแรกกรมหลวงนครชัยศรีฯพาทหารออกไปฝึกหัดสนามที่เมืองราชบุรี  ถึงเวลาค่ำลงนายทหารพากันปรารภว่าจะนอนอย่างไร  กรมหลวงนครชัยศรีฯ ได้ยิน  รับสั่งว่าไม่ยากอันใด  จึงรับสั่งเรียกให้หากระดานมาได้แผ่น ๑  เอากระดานวางลงบนแผ่นดินแล้วขึ้นบรรทมบนแผ่นกระดานนั้นจนหลับไป  ตั้งแต่นั้นมานายทหารก็เข้าใจได้ ว่าหาที่นอนในสนามไม่ยากจริง  วิธีฝึกหัดทหารบกทุกๆอย่าง  ตลอดจนซ้อมรบประลองยุทธ  ที่เราเห็นกันอยู่ทุกวันนี้  เป็นของเกิดขึ้นเมื่อครั้งกรมหลวงนครชัยศรีฯ ทรงบัญชาการกรมทหารบกอีกอย่าง ๑ ยังมีการอีกอย่าง ๑ ซึ่งเกิดขึ้นในครั้งกรมหลวงนครชัยศรีฯทรงบัญชาการทหารบก  เป็นการซึ่งเห็นไม่ได้แก่ตา  แต่ข้าพเจ้าทราบตระหนักแก่ใจตนเอง  จึงอยากจะกล่าวไว้ในที่นี้ด้วย คือ การฝึกหัดวินัยและน้ำใจทหาร  ที่ว่าข้าพเจ้าทราบตระหนักแก่ใจตนเองนั้น  ด้วยตั้งแต่เริ่มแรกใช้พระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ทหาร  ข้าเจ้าได้เคยพบปะผู้ที่คิดหลบหลีกราชการทหารมามากกว่ามาก  มาขอสมัครเป็นบ่าวไพร่พึ่งบุญบ้าง  มาสมัครเข้ารับราชการในกระทรวงของข้าพเจ้าบ้าง  ได้เคยสังเกตน้ำใจของคนพวกนี้  และในเวลาไปเที่ยวตรวจราชการตามหัวเมืองยังได้สังเกตความคิดเห็นของผู้คนตามหัวเมืองที่ได้ไปพบปะการที่คิดหลีกเลี่ยงเป็นทหาร  มีอยู่ในเวลาเมื่อแรกจัดตั้งจริงอยู่  แต่ครั้นเมื่อตั้งกองทหารในที่แห่งใดได้แล้ว  พอพลทหารได้รับความอุปการะสั่งสอนคุ้นแกการทหารก็บังเกิดความศรัทธา  พลทหารนั้นเองเป็นผู้ที่นำข่าวไปแสดงแก้ไขความตื่นเต้นได้ในไม่ช้า  ไม่กี่ปีก็สิ้นความหวาดหวั่นในเรื่องเกณฑ์ทหาร  สังเกตว่าเป็นดังนี้มาทุกมณฑลที่ได้จัดการ  ความที่อบรมน้ำใจทหารได้อย่างไร  ข้าพเจ้าจะยกอุทธาหรณ์เรื่อง ๑ ซึ่งได้ยินจากฝรั่งที่ไม่ได้เกี่ยวข้องกับการทหารอย่างหนึ่งอย่างใดเขาเล่าให้ฟัง ผู้เล่านั้นคือนายวันเดอ ไฮเด ชาติวิลันดา  หัวหน้าพนักงานทดน้ำ  เขาเล่าว่าครั้งหนึ่งเขาขึ้นไปตรวจที่สร้างทำนบที่เมืองชัยนาท  เวลาวันหนึ่งไปนั่งพักร้อนอยู่ใต้ร่มไม้ในทุ่งแห่งหนึ่ง ซึ่งเป็นทางคนเดิน  ในเวลาเขานั่งอยู่นั้นมีชาวเมืองเดินทางมาพวกหนึ่ง ๒-๓ คนแวะเข้าไปพักอาศัยร่มในที่แห่งเดียวกับเขา  เขาจึงถามว่าคนเหล่านั้นมาแต่ไหนและจะไปไหน  คนหนึ่งในพวกนั้นบอกว่าเป็นทหารอยู่เมืองชัยนาทได้ลาจะไปเยี่ยมบ้าน  นายวันเดอ ไฮเด นึกอยากทราบขึ้นมาว่า  พวกราษฎรที่ถูกเกณฑืมาเป็นทหารจะมีความรู้สึกอย่างไร  จึงลองถามคนพวกนั้น ว่าที่เป็นทหารนั้นเป็นอย่างไรบ้าง  ได้รับตอบว่า  เป็นทหารตามหน้าที่ของพลเมืองที่จะต้องช่วยกันรักษาบ้านเมืองของตน  นายวันเดอ ไฮเด ไม่ได้คาดว่าจะได้ยินตอบอย่างนี้ ก็มีความพิศวง  ต่อมาไม่ช้ากลับออกไปเมืองฮอแลนด์  ได้ไปเล่าความเรื่องนี้แก่เสนาบดีว่าการกระทรวงต่างประเทศ ๆว่า ถ้าชาววิลันดาของเรารู้สึกอย่างทหารไทยนี้หมดทุกคนก็จะดี  นี่เป็นเรื่องที่ข้าพเจ้าได้ยินมาซึ่งเชื่อว่าเป็นความจริง  ด้วข้าพเจ้ามีเด็กมาอยู่ให้ฝึกหัดและรับใช้สอยมากบ้าง น้อยบ้าง ทยอยกันอยู่เสมอ  ได้เคยส่งไปรับราชการหลายคราวมาแล้ว  เมื่อก่อนมาต้องชี้แจงเกลี้ยกล่อมอยู่ไม่น้อย  ต่อมาไม่เท่าใดถึงคราวใครต้องเข้าเป็นทหาร  ก็ไม่ต้องตักเตือนชี้แจงอย่างใด  มา ๒ คราวที่ล่วงมานี้ ถึงมีคนไม่ถูกเกณฑ์ร้องขอสมัคร จนข้าพเจ้าต้องห้ามบางคนไว้ ด้วยอายุยังไม่ถึงกำหนด  เห็นร่างกายยังไม่แข็งแรงพอแก่การทหาร  ในเรื่องคนหลีกเลี่ยงเป็นทหารในเวลานี้เป็นการสงบเงียบ  จะว่าไม่ได้ยินเลยที่เดียวก็ว่าได้  ยังอีกอย่าง ๑  ข้าพเจ้าได้ยินเสียงคนปรารภอยู่แต่ก่อนบ้าง  ว่าการเกณฑ์คนหนุ่มๆไปรวบรวมไว้มากๆ เวลาพ้นทหารออกมา  กลัวคนที่ดีจะไปได้ความชั่วออกมาประพฤติเป็นโจรผู้ร้าย  เมื่อได้ยินดังนี้  ข้าพเจ้าลองให้ตรวจตรานักโทษตามเรือนจำหัวเมืองอยู่หลายปี  ว่าจะมีผู้ที่พ้นราชการทหารแล้ว  มาต้องรับพระราชอาญามากน้อยสักเพียงใด ข้าพเจ้าเองกลับได้รับความประหลาดใจ  ที่ได้รับทราบว่า บรรดานักโทษที่มาเข้าเรือนจำมีน้อยที่สุดทีเดียวที่จะได้สักเป็นทหาร  ความดีทั้งปวงที่ได้กล่าวมาในข้อนี้เป็นด้วยวิธีฝึกหัดน้ำใจคนซึ่งได้จัดขึ้นใหม่  ในครั้งกรมหลวงนครชัยศรีฯ ทรงบัญชาการทหารบก ยิ่งกว่าด้วยเหตุอื่น ผลของการที่ได้จัดการในราชการทหารบก  ครั้งกรมหลวงนครชัยศรีฯทรงบัญชาการ  ได้ปรากฎเห็นแก่ตาชาวกรุงเทพฯ เมื่อปีระกา พ.ศ. ๒๔๕๒ เมื่อมีการประลองยุทธที่ทุ่งพญาไทยแล้วสวนสนามที่หน้าพระลานสวนดุสิต  คนทั้งหลายได้เห็นกองทัพทหารไทย  พร้อมด้วยเครื่องศาสตราวุธยุทธภัณฑ์ซึ่งได้จัดสร้างขึ้นใหม่  ตลอดจนวิธีฝึกหัดกระบวนรบ  ในครั้งนั้น ถึงรัฐบาลฝรั่งเศสแต่งให้นายพลแม่ทัพฝรั่งเศส เข้ามาดูการประลองยุทธซึ่งควรเข้าใจได้ว่า  เพราะเห็นว่ากำลังทหารไทยมีจริงๆแล้ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จผ่านพิภพเมื่อปีจอ  รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๙ พงศ. ๒๔๕๓ ตำแหน่งจเรทหารบกซึ่งพระองค์ได้เสด็จดำรงมาว่างอยู่  ทรงพระราชดำริว่าเป็นตำแหน่งสำคัญ  จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จอมพล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็นตำแหน่งจเรทั้งทหารบกทหารเรือ  แล้วโปรดฯให้กรมหลวงนครชัยศรีฯ เลื่อนเป็นเสนาบดีกลาโหม  เลิกตำแหน่งผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการมาแต่นั้น  ครั้น ณ วันที่ ๑๑ พฤศจิกายน ปีกุน พ.ศ. ๒๔๕๔ เมื่อโปรดฯให้เลื่อนกรมเจ้านายเป็นฤกษ์ต่อพระราชพิธีบรมราชาภิเษกตามโบราณราชประเพณี  กรมหลวงนครชัยศรีฯ อยู่ในเจ้านายได้เลื่อนกรมครั้งนั้นพระองค์ ๑ ประกาศพระบรมราชโองการเมื่อเลื่อนกรมว่าดังนี้ ศุภมัศดุ พระพุทธศาสนากาลเป็นอดีตภาค ๒๔๕๔ พรรษา กาลปัตยุบันจันทรโคจร วราหะสัมพัตสร กรรติกมาศ กาฬปักษ์ฉัฐดิถีโสรวาร สุริยคติกาล รัตนโกสินทร์ศก ๑๓๐ พฤศจิกายน เอกาทสมสุรทิน โดยกาลนิยม พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาวชิราวุธ ฯลฯ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  ทรงพระราชดำริว่า พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นนครชัยศรีสุรเดช เป็นพระราชโอรสองค์ ๑ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระชนกาธิราช  ได้ทอดพระเนตรเห็นคุณสมบัติแล้วหลายประการ  ดังมีข้อความปรากฎอยู่ในประกาศพระบรมราชโองการ  เมื่อครั้งทรงยกย่องขึ้นให้เป็นพระองค์เจ้าต่างกรมนั้นแล้ว  ต่อแต่นั้นมาก็ได้ทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณในตำแหน่งอันสำคัญอย่างยิ่งอัน ๑ คือ เป็นผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ  ได้ทรงพระราชดำริเริ่มการใหม่และแก้ไขการเก่าในแผนกทหารบกให้ดีขึ้นเทียมทันกาลสมัย แบบอย่างอันนิยมกันว่าดี  ได้ทรงจัดเกณฑ์ทหารให้ดำเนินไปได้โดยเรียบร้อย  สมพระราชประสงค์แห่งพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง  นับว่าได้ทรงกระทำประโยชน์อันใหญ่  ให้บังเกิดแก่ชาติไทยอย่างใหญ่หลวงอัน ๑  การป้องกันพระราชอาณาจักรและรักษาความสงบราบคาบภายในก็เป็นสิ่งสำคัญอัน ๑  เพื่อความมั่นคงและความเป็นไทยแห่งชาติ  พระเจ้าพี่ยาเธอ ได้ทรงพระอุตสาหะดำริและจัดระเบียบวางการกองทัพบกไทยให้ดีเรียบร้อยและใช้ประโยชน์ได้จริง  ตามแบบธรรมเนียมที่นิยมกันว่าดี  ควรนับได้ว่าทรงทำการอันเป็นประโยชน์แก่ชาติบ้านเมืองเป็นอันมากยากที่จะคณนาได้  ครั้นมาในรัชกาลปัตยุบันนี้ เมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ยกเลิกกรมยุทธนาธิการเสีย  ตั้งกระทรวงกลาโหมขึ้นให้บังคับบัญชาในแผนกทหารบก  พระเจ้าพี่ยาเธอก็ได้ทรงรับราชการในตำปหน่งเสนาบดีกระทรวงกลาโหม  และทั้งเป็นกรรมการแห่งสภาการกองทัพด้วย  นับว่าในการทหารบกเป็นอันได้ทรงทำราชการมาแล้วและเห็นผลดีอย่างยิ่ง อนึ่ง นอกจากราชการในแผนกทหาร  พระเจ้าพี่ยาเธอยังได้ทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณ  พระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงในเมื่อมีราชการจรอีกหลายครั้งหลายคราว  เป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยทรงใช้ต่างพระเนตรพระกรรณได้  ทั้งในส่วนพระองค์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  พระเจ้าพี่ยาเธอก็ได้สนองพระเดชพระคุณมาหลายอย่างหลายทาง  ไม่เฉพาะแต่ในราชการแผ่นดินฝ่ายเดียว  ทั้งในการในพระองค์อีกด้วย ทรงเป็นที่ปรึกษาส่วนพระองค์ในสรรพกิจน้อยใหญ่  ทรงทราบแน่ชัดว่ามีพระอัธยาศัยสุจริต  มีพระสติปัญญาสามารถอาจทรงดำริการอันสุขุม  กอรปด้วยอุตสาหวิริยภาพหาที่เปรียบได้โดยยาก  สมควรที่จะเลื่อนขึ้นเป็นพระองค์เจ้าต่างกรมผู้ใหญ่ที่ไว้วางพระราชหฤทัยได้ จึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ดำรัสสั่งให้เลื่อน พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นนครชัยศรีสุรเดช  ขึ้นเป็นกรมหลวง มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัตรว่า พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชนาคนาม  ให้ทรงศักดินา ๑๕๐๐๐ ตามพระราชกำหนดอย่างพระองค์เจ้าต่างกรมในพระบรมมหาราชวัง  จงทรงเจริญพระชนมายุ พรรณศุขพลปฎิภาณ คุณสารสมบัติ สรรพศิริสวัสดิพิพัฒนมงคล วิบูลศุภผลสกลเกียรติยศอิสริยศักดิมโหฬารทุกประการ ในรัชกาลปัจุบบันนี้ กรมหลวงนครชัยศรีฯ ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์นพรัตนราชวราภรณ์  รัตนาภรณ์ และเหรียญรัตนภรณ์ชั้นที่ ๑  ได้มีพระเกียรติเป็นผู้บังคับการพิเศษกรมทหารปืนใหญ่ที่ ๒  เป็นนายทหารพิเศษกรมทหารรักษาวัง  แล้วได้เป็นนายกองเอกผู้บังคับเสือป่านครชัยศรีฯ อนึ่งเครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ ซึ่งกรมหลวงนครชัยศรีฯ ได้ทรงรับเป็นเกียรติยศในคราวต่างๆ รวม ๑๓ ประเทศด้วยกันคือ เครื่องราชอิสริยาภรณ์รูเซีย--------เซนอเลกซานเดอร์ เนฟสกี ๑ , นกอินทรีขาวประดับเพชร ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์ออสเตรีย----ลิโอโปลด์ ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์ปรุสเซีย-----นกอินทรีแดง ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์อิตาลี--------เซนมอรีสกับเซนราซารัส ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์สเปน--------ชาลส์ที่สาม ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์ญี่ปุ่น--------ไลสิงสัน ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์เตอรกี-------ออสมานิเย ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์สันตปาปา---ไปอัสที่เก้า ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์เดนมาร์ก----ดานาบร๊อก ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์สวีเดน-------สอด ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์นอรเว-------เซนโอลาฟ ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์โปรตุเกต----เทาเอแอนสอด ๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ์บรันสวิก-----แฮนรี ดิ ไลออน ๑ จากคุณ : กัมม์ - [ 7 มิ.ย. 48 19:06:27 ]

ความคิดเห็นที่ 20 (ต่อ) ตั้งแต่กรมหลวงนครชัยศรีฯได้เป็นตำแหน่งเสนาบดีกลาโหมรับราชการต่อมาได้ทำการใหญ่อีกครั้ง ๑  คือ เมื่อประชุมพลสวนสนามในงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช เมื่อ ณ วันที่ ๗ ธันวาคม ปีกุน พ.ศ. ๒๔๕๔  ครั้งนั้นประชุมพร้อมกันในกรุงเทพฯใกกว่าครั้งไหนๆซึ่งเคยมีมา  พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงม้าพระที่นั่งออกตรวจพลพร้อมด้วยเจ้านายที่มาแทนพระองค์สมเด็จพระราชาธิราช  และสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินในยุโรป  และแทนพระองค์สมเด็จพระราชาธิราชญี่ปุ่น  มีนายทหารนานาประเทศที่เข้ามาครั้งนั้นตามเสด็จตรวจแถวทหาร และประทับ ณ ที่รับเคารพพร้อมด้วยสมเด็จพระบรมราชินีนารถ พระบรมราชชนนีฯ พระบรมวงศานุวงศ์เจ้านายผู้หญิงต่างประเทศ  ทูตานุทูตและข้าราชการทั้งปวง  กรมหลวงนครชัยศรีฯเป็นผู้บังคับทหารทั้งปวงนั้น  นำแถวทหารผ่านหน้าพระที่นั่ง  เมื่อเสร็จการสวนสนาม พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานคทา  ทรงตั้งกรมหลวงนครชัยศรีฯเป็นจอมพล ในที่สมาคมนั้น  ข้าพเจ้าเข้าใจว่า  วันนั้นกรมหลวงนครชัยศรีฯ ได้ถึงเกียรติยศอันสูงสุดในพระชนมายุแต่ได้รับราชการมา ทั้งที่ได้ยศทหารอย่างสูงสุด และความปิติพอพระทัยที่ได้แลเห็นผลแห่งความอุตสาหะ  ได้เชิดชูเฉลิมพระเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  เป็นเกียรติยศแก่บ้านเมืองปรากฏในสมาคมใหญ่และสำคัญที่สุดซึ่งได้มีในเมืองไทย  กรมหลวงนครชัยศรีฯควรทรงปิติได้ด้วยประการทั้งปวง  ข้าพเจ้าอยู่ในสมาคมนั้นได้สังเกตบรรดาผู้ที่ได้มาประชุมอยู่  เมื่อได้แลเห็นพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงยกย่อง  และพระราชทานพระเกียรติยศเป็นพิเศษแก่กรมหลวงนครชัยศรีฯในวันนั้น  ล้วนพากันชื่นชมยินดีอนุโมทนาในพระราชดำริทั่วหน้าไป  ไม่ว่าชาวประเทศนี้หรือประเทศใดใดที่อยู่ ณ ที่นั้น  ด้วยความรู้สึกเห็นจะมีทั่วไป  ว่าความชอบของกรมหลวงนครชัยศรีฯ สมควรแก่เกียรติยศที่พระราชทานนั้น ในที่นี้จะกล่าวถึงประวัติอันเป็นส่วนสกุลวงศ์ของกรมหลวงนครชัยศรีฯ เมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯเสด็จกลับเข้ามารับราชการแล้ว  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดำรัสขอหม่อมเจ้าหญิงใหญ่ประวาศสวัสดีในกรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา พระราชทานเป็นชายา เมื่อปีจอ พ.ศ. ๒๔๔๑  และพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุติยจุลจอมเกล้าฝ่ายในแก่หม่อมเจ้าหญิงประวาสสวัสดีด้วย  กรมหลวงนครชัยศรีมีหม่อมเจ้าด้วยหม่อมเจ้าหญิงประวาสสวัสดี ๔ พระองค์ คือ หม่อมเจ้าหญิงวิมลปัทมราช ประสูติเมื่อปีกุน พ.ศ. ๒๔๔๒ องค์ ๑  หม่อมเจ้าหญิงนิวาสสวัสดี ประสูติเมื่อปีชวด พ.ศ. ๒๔๔๓ องค์ ๑  หม่อมเจ้าชายประสบศรีจิรประวัติ ประสูติเมื่อปีฉลู พ.ศ. ๒๔๔๔ เดี๋ยวนี้กำลังเรียนวิชาอยู่ในยุโรป องค์ ๑  หม่อมเจ้าหญิงประสูติเมื่อปีขาล พ.ศ. ๒๔๔๕ ประสูติก็สิ้นชีพิตักษัย (องค์ ๑)  หม่อมเจ้าหญิงประวาสสวัสดีก็สิ้นชีพิตักษัยด้วยในคราวประสูติหม่อมเจ้าหญิงนั้น  เมื่อพระราชทานเพลิงพระศพหม่อมเจ้าหญิงประวาสสวัสดีที่สุสานหลวงวัดเทพศิรินทราวาศ พระราชทานเกียรติยศศพอย่างพระองค์เจ้า  ต่อมาปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๔๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาดำรัสขอหม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ ในกรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา  พระราชทานกรมหลวงนครชัยศรีฯ  และพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุติยจุลจอมเกล้าฝ่ายในแก่หม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ด้วย  หม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ได้ปฏิบัติรักษาพยาบาลกรมหลวงนครชัยศรีฯมาจนสิ้นพระชนม์  กรมหลวงนครชัยศรีฯมีหม่อมเจ้ากับหม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ ๒ พระองค์ คือ หม่อมเจ้าชายนิทัศนาธร ประสูติเมื่อปีมะเส็ง พ.ศ. ๒๔๔๘ องค์ ๑  หม่อมเจ้าชายเขจรจิรพันธุ์ ประสูติที่เมืองเดนมาร์กในยุโรป เมื่อปีฉลู พ.ศ. ๒๔๕๖ องค์ ๑  เจ้าจอมมารดาทับทิม(๑)มีอาการป่วยเรื้อรัง  พระราชทานพระบรมราชานุญาตออกมาอยู่รักษาตัวที่วังกรมหลวงนครชัยศรีฯ ตั้งแต่รัชกาลที่ ๕  กรมหลวงนครชัยศรีฯทรงเป็นพระธุระรักษาพยาบาลเจ้าจอมมารดาจนหายป่วย  แล้วอยู่กับกรมหลวงนครชัยศรีฯ ที่วังได้ทรงปฏิบัติต่อมา  เมื่อกรมหมื่นสิงหวิกรมเกรียงไกรเสด็จกลับจากการเล่าเรียนในยุโรป  ก็เสด็จมาอยู่กับกรมหลวงนครชัยศรีฯเป็นพระธุระอุปการะ  แม้จนแยกวังออกมาอยู่ต่างหากแล้ว  ก็ยังมิได้ทอดทิ้งความอุปการะนั้นตลอดจนสิ้นพระชนม์  จะหาครอบครัวอันใดซึ่งสมัครสโมสรและเคารพรักใคร่กันให้ยิ่งกว่าครอบครัวของกรมหลวงนครชัยศรีฯ นี้เห็นจะหาได้ด้วยยาก  ถ้าจะว่าด้วยความรักใคร่นับถือที่มีในกรมหลวงนครชัยศรีฯ ข้อนี้เป็นอันพ้นวิศัยที่จะประมาณจำนวนคนหรือชั้นบรรดาศักดิ์คนที่ชอบพอได้  กล่าวได้แต่โดยย่อว่าบรรดาผู้ที่ได้สมาคมกับกรมหลวงนครชัยศรีฯ จะเป็นเกี่ยวข้องกันในหน้าที่ราชการก็ตาม  คุ้นเคยกันโดยฐานมิตรสหายก็ตาม  หรือแม้ที่สุดผู้ที่เคยอยู่ในบังคับบัญชากรมหลวงนครชัยศรีฯก็ตาม  ไม่มีผู้ใดที่จะปราศจากความรักใคร่ และจะไม่เชื่อถือในพระปรีชาสามารถ  ถ้าจะต่างกันก็เพียงที่ยิ่งและหย่อนผิดกันตามที่ผู้อยู่ห่างและชิด  กรมหลวงนครชัยศรีฯ ได้รับความไว้วางพระราชหฤทัยของสมเด็จพระบรมชนกนารถไม่ใช่เฉพาะแต่ในการทหาร  ถึงราชการอื่นๆที่เป็นการสำคัญ  กรมหลวงนครชัยศรีอยู่ในผู้ ๑ ซึ่งย่อมทรงหารือมาตลอดรัชกาล  ส่วนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลปัจจุบันนี้  ได้ทรงสนิทชิดชอบพระอัธยาศัยกับกรมหลวงนครชัยศรีฯ มาตั้งแต่ยังทรงเล่าเรียนวิชาอยู่ในยุโรปด้วยกัน  และได้มาช่วยกันจัดการทหารบกตลอดรัชกาลที่ ๕  ที่งไว่วางพระราชหฤทัยทั้งในราชการและในการส่วนพระองค์แต่เดิมมา  จนเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ  กรมหลวงนครชัยศรีฯจึงเป็นเสนาบดีผู้หนึ่งซึ่งเรียกได้ว่าเป็นหลักของราชการ  เพราะเหตุประกอบด้วยคุณวุฒิอันพ้นความสอดแคล้วของผู้อื่น  และเป็นผู้ซึ่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงไว้วางพระราชหฤทัยไม่มีผู้ใดจะยิ่งกว่า  ความรักใคร่ในกรมหลวงนครชัยศรีฯมีทั่วไปในพระประยูรญาติสนิทชิดชอบกันได้ทุกชั้นพระราชวงศ์  ตลอดจนข้าราชการก็โดยมาก  ไม่เลือกว่าเป็นทหารหรือพลเรือน  ความประสงค์ของคนทั้งหลายอันมีความหวังดีต่อสยามราชอาณาจักร  ไม่ว่าบุคคลชั้นใดๆ มีอยู่แต่อยากให้กรมหลวงนครชัยศรีฯ ยืนยงคงอยู่ในราชการ สัพเพ  สํขารา อนิจจา  สัพเพ  ธัมมา  อนัตตา แต่สังขารธรรมไม่เที่ยง  ไม่อยู่ในบังคับของผู้ใด  กรมหลวงนครชัยศรีฯกรากกรำทำราชการมาโดยไม่คิดถึงพระองค์  ไม่เอาธุระสงวนพระองค์มาแต่แรก(๒)  จับมาอาการประชวรพระโรคภายในมาแต่เมื่อราวปีเถาะ พ.ศ. ๒๔๔๖  ผู้ที่ชอบพออยู่ใกล้ชิดได้สังเกตเห็นแต่ในววันนั้น  และได้ทูลตักเตือนขอให้หยุดพักรักษาพระองค์เสียบ้าง  แต่กรมหลวงนครชัยศรีฯมิได้เชื่อฟัง ไม่ยอมหยุดพัก  หรือแม้แต่ลดหย่อนราชการที่เคยทำให้น้อยลงในเวลาไม่สบาย  ฝืนพระองค์ทรงปฏิบัติราชการเสมอมา  พระโรคจึงมากขึ้นโดยลำดับ  เมื่อปีมะเมีย พ.ศ. ๒๔๔๙  ไม่ทรงสบายมากขึ้นกราบถวายบังคมลาไปเที่ยวทางเมืองจีนและเมืองญี่ปุ่นเพื่อพักผ่อนรักษาพระองค์ตามคำสั่งหมอคราว ๑  กรมหลวงนครชัยศรีฯเต็มพระทัยละราชการไปคราวนั้นก็ด้วยประสงค์จะไปทอดพระเนตรทหารญี่ปุ่น  มิใช่เพื่อรักษาพระองค์อย่างเดียวแต่ในการรักษาพระองค์ก็เป็นประโยชน์  พอพระอาการคลายขึ้นกลับมาเข้ารับราชการได้อีก  แต่พระโรคไม่หายขาด  เมื่อกรากกรำพระองค์เข้าพระโรคก็กำเริบขึ้น  จนเมื่อปีวอก พ.ศ. ๒๔๕๑ มีพระอาการมากขึ้น  หมอหลวงตรวจเห็นว่าจำเป็นต้องออกไปรักษาพระองค์ถึงยุโรป  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้เสด็จไปยุโรปพร้อมด้วยหม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ ให้ไปรักษาพยาบาล กรมหลวงนครขียศรีฯเสด็จไปรักษาพระองค์คราวนั้น  กลับเข้ามาพระอาการคลายขึ้นแต่เป็นเหตุให้เกิดวิตกแก่บรรดาผู้ที่อยู่ใกล้ชิดเสียแต่ครั้งนั้น  ว่าน่ากลัวพระโรคกรมหลวงนครชันศรีฯจะไม่หายขาดได้  ตั้งแต่เสด็จกลับเข้ามาถึงก็เข้ารับราชการกรากกรำพระองค์อีก  ใครว่ากล่าวตักเตือนห้ามปรามอย่างไรก็ไม่นำพา  มาจนรัชกาลปัจจุบันนี้ เมื่อปีกุน พ.ศ. ๒๔๕๔ .................................................................................................................................................... เชิงอรรถ (๑) เจ้าจอมมารดาทับทิม ป.จ. รัตนาภรณ์ ม.ป.ร. ๕  จ.ป.ร. ๒  ว.ป.ร. ๒  พระสนมเอก เกิดเมื่อวันพฤหัสบดีที่ ๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ เป็นธิดาพระยาอัพภันตรกามาตย์(ดิส โรจนดิส) กับขรัวยายอิ่ม  เป็นสกุลข้าหลวงเดิมทั้งในพระพบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก และในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ต้นสกุลชื่อ"บุญเรือง"เป็นตำแหน่งหลวงวัง กรมการสวรรคโลก  ในแผ่นดินพระเจ้ากรุงธนบุรีได้รับราชการอยู่ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอกฟ้าจุฬาโลกตามเสด็จทำศึกสงครามสำคัญๆหลายครั้ง  "โรจนดิส"ก็มาจากนามหลวงวังท่านนั้น"บุญเรือง"และพระยาอัพภันตริกามาตย์ "ดิส"   เจ้าจอมมารดาทับทิม เป็นอีกบุคคลที่มีประวัติที่น่าสนใจ  มีโอกาสจะได้นำเสนอบ้าง   (๒) จากประวัติบุคคลสำคัญ พระนิพนธ์สมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ "....พระหฤทัยของกรมหลวงนครชัยศรีฯไปหมกหมุ่นอยู่แต่ในราชการ  ไม่นำพาต่อการที่จะบำรุงรักษาพระองค์เอง หมายแต่จะทำการให้สำเร็จเป็นประมาณ  เช่นวันไหนมีงานมากก็ไม่เสวยกลางวันให้เสียเวลาทำงาน  หรือเสวยแต่ของแสดงเป็นเครื่องว่างพอแก้หิว  เป็นเช่นนั้นมาจนเกิดอาการประชวรขึ้น  เจ้าจอมมารดาทับทิมสังเกตเห็นว่าเป็นเพราะทำงานเกินพระกำลัง  ว่ากล่าวตักเตือนกรมหลวงนครชัยศรีฯก็ไม่ฟัง  ท่านจึงเข้าไปกราบทูลร้องทุกข์ต่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง  มีรับสั่งให้หาข้าพเจ้าไปเฝ้า ดำรัสว่า"นางทิมมาร้องทุกข์ว่า จิระเอาแต่งาน ไม่เป็นอันจะอยู่กินจนมีอาการเจ็บป่วยขึ้น  ห้ามก็ไม่ฟัง เธอลองไปว่ากล่าวกับจิระดูสักที่เป็นไร"  พอออกจากที่เฝ้าข้าพเจ้าก็เลยไปวังกรมหลวงนครชัยศรีฯ เวลานั้นกำลังประชวรอยู่  ข้าพเจ้าบอกให้ทราบกระแสรับสั่ง  เธอก็ไม่โต้แย้งอย่างไร  แต่ต่อมาพอหายประชวรก็กลับไปทำงานทรมานพระองค์เช่นนั้นอีก..." แก้ไขเมื่อ 14 มิ.ย. 48 17:14:30 จากคุณ : กัมม์ - [ 8 มิ.ย. 48 18:32:10 ]

ความคิดเห็นที่ 21 มาจนรัชกาลปัจจุบัน เมื่อปีกุน พ.ศ. ๒๔๕๔ พอได้เลื่อนพระยศเป็นกรมหลวงฯ  และเป็นจอมพลแล้วไม่ช้านานเท่าใดพระอาการก็ทรุดมากลง  หมอหลวงตรวจเห็นว่าจะรักษาอยู่ในประเทศนี้น่ากลัวจะเป็นอันตราย  ด้วยพระโรคถึงต้องผ่าตัดอวัยวะภายในต้องเสด็จออกไปยุโรป  เลือกหาที่อากาศดีอยู่รักษาบำรุงพระกำลังให้บริบูรณ์พอทนการผ่าตัดได้แล้วจึงรักษาโรคเดิม  พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานพระบรทราชานุญาตและพระบรมราชานุเคราะห์เป็นส่วนพิเศษ  ให้กรมหลวงนครชัยศรีฯออกไปรักษาพระองค์  และให้หม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ไปอยู่รักษาพระองค์อีกด้วย  เมื่อแรกออกไปการรักษาในชั้นบำรุงพระกำลังเป็นประโยชน์เห็นคุณมาก  เมื่อหมอในยุโรปเห็นว่าพระกำลังมีพอแล้วจึงได้ผ่า  แต่เพราะพระโรคเรื้อรังมาช้านาน  อวัยวะภายในชำรุดทรุดโทรมด้วยพระโรคนั้นเสียมากแล้ว  ผ่าครั้ง ๑ แล้วต้องผ่าอีก รวมผ่า ๓ ครั้ง  พระกำลังที่บำรุงขึ้นได้ทั้งพระกายก็กลับทรุดโทรมลง  กรมหลวงนครชัยศรีเสด็จออกไปรักษาพระองค์คราวนี้ ๑ ปี กับ ๙ เดือน  พอพระโรคประทังไม่ต้องผ่าอีกต่อไปแล้ว  จึงเสด็จกลับมากรุงเทพฯ  เมื่อกรมหลวงนครชัยศรีฯเสด็จกลับมาถึง  เจ้านายและข้าราชการที่มีความรักใคร่มีความยินดีพากันไปรับ  เมื่อเห็นกรมหลวงนครชัยศรีฯเข้าความยินดีกลายเป็นน้ำตาแทบจะกลั้นไม่ได้  ด้วยเห็นพระรูปกายทรุดโทรม พระกำลังก็ลดถอย แม้แต่จะดำรงพระองค์ทรงพระดำเนินก็ไม่แข็งแรงดังแต่ก่อน  แต่ส่วนกรมหลวงนครชัยศรีฯเอง  พอกลับมาถึงก็เข้ารับราชการตามตำแหน่งอีก ใครห้ามก็ไม่ฟัง  อาการพระโรคเดิมประทังอยู่แล้ววทรุดลงโดยลำดับ  จนพระกำลังอ่อนจนไม่สามารถเสด็จไปยังกระทรวงได้แล้ว  ยังรับสั่งให้นำข้อราชการในหน้าที่มาทูลที่วัง  พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงทราบ  พระองค์ทรงคุ้นเคยแก่พระอัธยาศัยกรมหลวงนครชัยศรีฯ  จึงมีรับสั่งกำชับข้าราชการผู้ใหญ่ในกระทรวงกลาโหม  มีเจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิตเป็นต้น  ให้นำข้อราชการขึ้นทูลกรมหลวงนครชัยศรีฯบ้างอย่าหยุดเสียที่เดียว  ด้วยเข้าพระทัยอยู่ว่าถ้าไม่ให้ทำราชการตามหน้าที่  กรมหลวงนครชัยศรีฯ จะทรงโทมนัส  บางทีอาจจะผลุนผลันเข้าไปยังที่ว่าการกระทรวงในเวลาไม่สบายอยู่เช่นนั้นได้  แต่ให้ผ่อนราชการขึ้นถวายแต่พอพระกำลัง  พระอาการกรมหลวงนครชัยศรีฯเวลานั้นยังมีที่หวังใจอยู่ว่า  ยังจะคลายพอจะฟื้นกลับรับราชการได้อีก  แต่เพราะทรุดโทรมมาเสียมากแล้ว  พระกำลังไม่พอจะสู้กับพระโรค  ครั้นถึง ณ วันพุธที่ ๔ กุมภาพันธ์ ปีฉลู พ.ศ. ๒๔๕๖ มีพระอาการจรเกิดขึ้น  พอถึงเวลา ๔ ทุ่ม ๓๓ นาที ก็สิ้นพระชนม์ที่วังริมถนนกรุงเกษม  คำนวนพระชันษาได้ ๓๘ ปี ในเวลานั้นพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จไปนมัสการพระเจดีย์ ณ ที่สมเด็จพระนเรศวรทรงทำยุทธหัตถีในแขวงเมืองสุพรรณบุรี  เสด็จกลับมาประทับอยู่ที่ค่ายหลวงตำบลบ้านโป่ง แขวงเมืองราชบุรี  เวลาบ่ายได้ทรงทราบว่ากรมหลวงนครชัยศรีฯมีพระอาการประชวรมากขึ้น  จึงโปรดฯให้กรมหมื่นสิงหวิกรมเกรียงไกรกลับเข้ามาก่อนและโทรเลขกราบบังคมทูลพระอาการ  ถ้าพระอาการมากมายอย่างไรมีพระราชประสงค์จะเสด็จกลับเข้ามารักษาพยาบาล  แต่พอ ๒ ยามก็ทรงได้รับโทรเลขว่า  กรมหลวงนครชัยศรีฯกราบถวายบังคมลาสิ้นพระชนม์เสียแล้ว  ทรงเศร้าโสกอาลัยยิ่งนัก  รุ่งขึ้น ณ วันที่ ๕ กุมภาพันธ์ เสด็จโดยขบวนรภไฟพิเศษเข้ามาพระราชทานน้ำสรงพระศพ  และบำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานกรมหลวงนครชัยศรีฯ  และโปรดให้ประกอบพระโกศกุดั่นใหญ่ตั้งพระศพที่วังเต็มพระเกียรติยศอย่างเจ้านายผู้ใหญ่ในราชการแผ่นดินซึ่งเป็นชั้นสูง  ในเวลาต่อมาทรงพระมหากรุณาพระราชทานอุปการะแก่ครอบครัวกรมหลวงนครชัยศรีฯ เป็นเอนกประการ คือ พระราชทานเงินเลี้ยงชีพแก่หม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ เป็นต้น  โดยทรงพระอาลัยและระลึกถึงความชอบความดีที่กรมหลวงนครชัยศรีฯด้สนองพระเดชพระคุณนั้น  ครั้นถึงปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๕๙ ทรงพระกรุณาโปรดฯให้สร้างพระเมรุที่วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม  ตามแบบอย่างพระเมรุท้องสนามหลวง  โปรดฯให้แห่พระศพด้วยกระบวนทหารและเสือป่า  พระราชทานพระโกศทองใหญ่ประกอบพระศพตั้งบนรถปืนใหญ่เต็มเกียรติยศจอมพลทหาร  แห่พระศพไปยังพระเมรุแล้วพระราชทานเพลิงเมื่อ ณ วันพฤหัสบดีที่ ๑ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๕๙ เป็นที่สุดประวัติของกรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชเพียงนี้ ................................................................(เซ็นพระนาม) ดำรงราชานุภาพ ....................................................................นายพลโท ราชองครักษ์ ปล. ข้าพเจ้าผู้เรียบเรียง ขอความอารักษ์ขาแก่ท่านผู้อ่านพระประวัตินี้  ด้วยได้ลงมือเรียบเรียงเมื่อจวนงานเต็มที  ถึงต้องเรียงพลางส่งไปโรงพิมพ์พลางทยอยกันไป  ไม่มีเวลาพอที่จะได้ตรวจสอบให้ถ่องแท้  เรื่องราวที่เรียบเรียงคงจะวิลาศคลาดเคลื่อนมิมากก็น้อย  ถ้าไม่พอใจของท่านผู้ใด  ในข้อใดๆที่ข้าพเจ้าได้เรียบเรียงมา  ขอจงมีเมตตาและขันติให้อภัยโทษแก่ข้าพเจ้าด้วย จากคุณ : กัมม์ - [ 8 มิ.ย. 48 19:26:51 ]

ความคิดเห็นที่ 22 กองทัพบก ที่สนามไชย เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๑ จากคุณ : กัมม์ - [ 8 มิ.ย. 48 19:29:30 ]

ความคิดเห็นที่ 23 นายทหาร เมื่อสมัย กรมหลวงนครชัยศรีสุรเดชเป็นผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ (รูปจากเว็บไซด์ กรมยุทธนาธิการทหาร) จากคุณ : กัมม์ - [ 8 มิ.ย. 48 19:32:26 ]

ความคิดเห็นที่ 24 กองทัพบกสมัยแรกๆ จากคุณ : กัมม์ - [ 8 มิ.ย. 48 19:34:03 ]

ความคิดเห็นที่ 25 กองทัพบกสมัยแรกๆ. จากคุณ : กัมม์ - [ 8 มิ.ย. 48 19:35:25 ]

ความคิดเห็นที่ 26 อ่านรวดเดียวนี่ ตาลายเหมือนกันเนอะ จากคุณ : กริชครับผม - [ 9 มิ.ย. 48 22:30:58 ]

ความคิดเห็นที่ 27 นึกว่าจะไม่มาเสียแล้ว คุณกริช นึกเหงาๆ อยู่ ....................................................................................................... Tip. คลิ๊กขวา/sellect all /file > save as.. เลือก save  เป็น file text /ok. open with > microsoft word จัดระเบียบใหม่/save พิมพ์ออกอ่านหรือลงเว็ปไซท์ ตามชอบใจครับ แก้ไขเมื่อ 10 มิ.ย. 48 00:32:57 จากคุณ : กัมม์ - [ 10 มิ.ย. 48 00:19:00 ]

ความคิดเห็นที่ 28 ขอบคุณ คุณกัมม์มากนะคะ ที่เอาเรื่องราวน่าสนใจมาลงให้ได้เป็นความรู้  พักนี้ห้องสมุดเงียบๆไปค่ะ เข้ามาแล้วเจอกระทู้นี้ต้องอ่านก่อนอย่างอื่นเลย รออ่านเรื่องต่อไปอยู่นะคะ จากคุณ : little kitty - [ 11 มิ.ย. 48 10:24:46 ]

ความคิดเห็นที่ 29 เรื่องต่อไปเอาเรื่อง เจ้าจอมมารดาทับทิมในรัชกาลที่ ๕ นะครับ จะได้ต่อเนื่องกัน   ขอยกพระประวัติสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพไว้ก่อนนะครับ เด็กเกาหลี_Boy "แมวน้อย" ว่าอย่างไรครับ  ขอเสียงสนับสนุนหน่อยครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 11 มิ.ย. 48 20:47:05 ]

ความคิดเห็นที่ 30 คุณกัมม์คะ  พระโกศทองใหญ่นี่ดิฉันอ่านผิดไปหรือเปล่าคะ จากคุณ : ธารกำนัล - [ 12 มิ.ย. 48 09:14:34 ]

ความคิดเห็นที่ 31 พระราชวงศ์ที่ทรงนับถือ จะพระราชทานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ เวลาออกพระเมรุ ครับ อย่างเช่น สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญานวงศ์ ในรัชกาลที่ 9 ครับ เป็นพระองค์ล่าสุด ที่ได้ทรงพระโกศทองใหญ่เป็นพิเศษ จากคุณ : natthaset - [ 12 มิ.ย. 48 12:55:11 ]

ความคิดเห็นที่ 32 จะรออ่าน เรื่อง เจ้าจอมมารดาทับทิมอย่างเคยค่ะ ช่วยเบรคแต่ละ ความเห็นให้สั้นนิดนึงนะคะ อ่านแล้วตาลาย สงสัยจะแก่เล้วเรา (ขอเรื่องมากนิดนึงค่ะ) แก้ไขเมื่อ 13 มิ.ย. 48 08:58:42 จากคุณ : little kitty - [ 13 มิ.ย. 48 08:57:00 ]

ความคิดเห็นที่ 33 คงไม่ผิดครับ คุณธารกำนัล จากความคิดเห็นที่ ๓๑ ของท่าน natthaset และพระประวัตินี้ กระผมก็ลอกมาจากพระนิพนธ์ในสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เรื่องพระโกศก็เป็นเรื่องที่น่าสนใจ  ขอติดคุณ ธารกำนัล ไว้ก่อนนะครับ ขอค้นในประชุมพงศาวดารก่อน รู้สึกว่าจะอยู่ในนั้น จะนำมาลงไว้ให้ครับ   ในสาส์นสมเด็จมีเรื่องพระโกศผีสิงที่เคยพระราชทานออกไปเมืองนคร  และพระโกศอาถรรพ์ที่ต้องห้ามเปิด(ออกดู)ด้วยครับ ขอเวลารวบรวมสักนิดนะครับ  ติดค้างคุณ ธารกำนัล ไว้ก่อน เจ้าจอมมารดาทับทิม  (ของ ลูกแมวน้อย)  เย็นนี้ตอนแรกคงจะเรียบร้อยครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 13 มิ.ย. 48 11:51:23 ]

ความคิดเห็นที่ 34 ขออนุญาตขยายความ ความคิดเห็นที่ ๓๑ ของท่าน natthaset สักนิดนะครับ (จากตำนานพระโกศ) พระโกศทองใหญ่ สร้างในรัชกาลที่ ๑ เมื่อปีมะโรง จุลศักราช ๑๑๗๐ (พ.ศ. ๒๓๕๑)  พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก  โปรดให้รื้อทองที่หุ้มพระโกศกุดั่นมาทำพระโกศทองใหญ่ขึ้นไว้  สำหรับพระบรมศพของพระองค์  เมื่อทำพระโกศองค์นี้สำเร็จแล้ว  โปรดฯให้เอาเข้าไปตั้งถวายทอดพระเนตรในพระที่นั่งไพศาลทักษิณ  ในปีนั้น สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงศรีสุนทรเทพสิ้นพระชนม์  พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก  ทรงพระอาลัยมากและจะใคร่ทอดพระเนตรพระโกศทองใหญ่ออกพระเมรุตั้งเบญจา  จึงโปรดฯใหเชิญพระโกศทองใหญ่ไปประกอบพระศพ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงศรีสุนทรเทพเป็นครั้งแรก  จึงเลยเป็นประเพณีในรัชกาลต่อมา  ที่พระราชทานพระโกศทองใหญ่ให้ทรงพระศพอื่นเป็นพิเศษ ในรัชกาลที่ ๑ ทรงพระศพ ๑. กรมหลวงศรีสุนทรเทพ ในรัชกาลที่ ๒ ทรงพระบรมศพและพระศพดังนี้ครับ ๒. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ๓. กรมพระราชวัง ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ๔. สมเด็จพระสังฆราช วัดราชสิทธาราม ๕. กรมหลวงพิทักษมนตรี ๖. กรมหลวงเทพวดี เรื่องตำนานพระโกศค้นเจอแล้ว  แต่เนื้อความสั้นอยู่ไม่พอเหมาะที่จะเป็นกระทู้ ขออนุญาตรวบรวมเรื่องราวต่างๆที่เกี่ยวข้องมารวมไว้ที่เดียวกัน  ขอเวลาสักนิดนะครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 13 มิ.ย. 48 13:59:49 ]

ความคิดเห็นที่ 35 ขออนุญาตแก้ไขความผิดพลาด ขออภัยอย่างสูงครับ ในเชิงอรรถที่ (๑) ในความคิดเห็นที่ ๒๐ ท่านที่ปลดปล่อยทาสในวังเป็นคนแรกตั้งแต่ยังไม่มีพระบรมราชโองการ คือ เจ้าจอมมารดาซ่อนกลิ่น เจ้าจอมมารดาซ่อนกลิ่น เป็นเชื้อสายมอญ ปู่ของท่าน คือ เจ้าพระยามหาโยธา(ทอเรียะ  คชเสนี) เป็นพระมารดาในพระองค์เจ้าชายกฤษดาภินิหาร  ซึงในรัชกาลที่ ๕ ทรงกรม เป็นกรมพระนเรศวรฤทธิ์ ต้นราชสกุล "กฤษดากร ณ อยุธยา" ขออภัยอีกครั้งครับ และขออนุญาตลบออกด้วยนะครับ  เพราะถ้าใครมาอ่านเข้าแล้วอ่านไม่ถึงตรงนี้  และจะได้รับความรู้ที่ผิดๆไปน่ะครับ จากคุณ : กัมม์ - [ 14 มิ.ย. 48 17:12:35 ]