พุทฺธวจนํ ปาเลตีติ ปาลิ (ภาสา)
(พุทธะวะจะนัง ปาเลตีติ ปาลิ (ภาสา)
แปล (ยา ภาสา) อันว่าภาษาใด ปาเลติ ย่อมรักษา พุทฺธวจนํ ซึ่งพระพุทธพจน์ (สา ภาสา) อันว่าภาษานั้น ปาลิ ชื่อว่า ปาลิ (บาลี)
จึงสรุปได้ว่า คำว่า "ภาษาบาลี" หรือ " ปาลิ " ไม่ได้เป็นชื่อเรียกภาษาใดภาษาหนึ่งโดยเฉพาะ แต่เรียกภาษาอะไรก็ตาม ที่นำมาใช้เป็นเครื่องมือในการรวบรวม บันทึก ทรงจำ คำสอนของพระพุทธเจ้า หรือหลักคำสอนในทางพระพุทธศาสนา ว่า ภาษาบาลี
แต่เนื่องจากในพระพุทธศาสนาเถรวาท ภาษาที่เราใช้ในการรักษาคำสอนของพระพุทธเจ้า ก็เป็นคนละอย่างกับภาษาสันสกฤต แต่เป็นภาษาอีกแบบหนึ่งที่ใช้พูดกันอยู่ในอินเดียขณะนั้น ดังนั้น ในคัมภีร์อรรถกถาหลายแห่ง เมื่อพระอรรถกถาจารย์ เช่นพระพุทธโฆสะ ท่านจะกล่าวถึงการแปลคัมภีร์อรรถกถา และคัมภีร์ปกรณ์ต่าง ๆ จากภาษาสีหล กลับเป็นภาษาเดิม ท่านไม่เรียกว่า "แปลกลับเป็นภาษาบาลี" แต่ใช้คำว่า ภาษามคธ นั่นหมายความว่า ภาษาของชาวมคธ นี่แหละ นำมาใช้เป็นภาษาบาลี คือใช้เป็นภาษาที่รวบรวมและรักษาคำสอนของพระพุทธศาสนาเอาไว้
อาจจะมีผู้ถามว่า เมื่อเป็นอย่างนี้ ถ้าหากว่าเรานำภาษาไทยมาใช้บันทึกจารึกพุทธพจน์ หรือใช้รวบรวมคำสอนของพระพุทธศาสนา เราก็อาจจะเรียกภาษาไทยว่าเป็นภาษาบาลีด้วย ได้หรือไม่?
ตอบว่า ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น เพราะเราไม่ได้ใช้ภาษาไทยเป็นภาษาที่รวบรวม บันทึก ทรงจำ คำสอนของพระพุทธศาสนามาแต่เดิม แต่เป็นคำที่ใช้แปลตัวบทเดิมอีกทีหนึ่ง ดังนั้น จึงไม่อาจเรียกว่าภาษาบาลีได้
ดังนั้น เมื่อกล่าวโดยสรุป ภาษาบาลี ก็คือภาษามคธ หรือภาษาที่ชาวอินเดียในขณะนั้น ใช้พูดใช้สื่อสารกันทั่วไป และแพร่หลายกันในแคว้นมคธนั่นเอง
พระพุทธเจ้าตรัสสอนธรรม ด้วยภาษาอะไรกันแน่?
มีข้อถกเถียงกันในหมู่นักวิชาการว่า พระพุทธเจ้าทรงสอนธรรม ด้วยภาษาอะไรกันแน่ (เมื่อไม่กี่วันก่อน ในพันทิปก็มีคนถามคำถามนี้ แต่ผมไม่ได้เข้าไปร่วมสนทนาด้วย) บางคนก็บอกว่าเป็นภาษาบาลี (ในที่นี้คือภาษามคธ) บางคนก็บอกว่า พระพุทธเจ้าทรงอุบัติในกรุงกบิลพัสดุ์ ซึ่งอยู่ในเขตปกครองของอาณาจักรโกศล ก็น่าจะใช้ภาษาของชาวโกศล บางท่านก็ถือเอาพระพุทธานุภาพว่า พระพุทธเจ้าตรัสด้วยภาษามคธ แต่ทุกคนเข้าใจพระพุทธดำรัสนั้น ๆ ตรงกันหมด เหมือนตรัสด้วยภาษาของตนเอง บางท่านก็ถืออีกแง่หนึ่งว่า ทรงชำนาญทุก ๆ ภาษา ด้วยพระสัพพัญญุตญาณ และนิรุตติปฏิสัมภิทา
ในที่นี้ผมขอเสนอแนวคิดอีกแบบหนึ่ง ซึ่งที่จริงก็ไม่ใช่เรื่องที่กระจ่างในตัวเอง แต่เป็นเรื่องที่ได้แนวคิดมาจากความเห็นของท่านเจ้าคุณอาจารย์ พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต) ซึ่งผมเห็นว่าเป็นเหตุผลและข้อสังเกตที่เป็นไปได้มากที่สุด จึงขอสรุปประเด็นดังนี้
๑. เป็นไปได้แน่นอนว่า พระพุทธเจ้าย่อมทรงเชี่ยวชาญในทุกภาษา ที่ใช้ในสังคมอินเดียสมัยนั้น ดังนั้น เมื่อพระองค์เสด็จไปที่ใดก็ตาม ก็ต้องตรัสภาษาที่คนในที่นั้น ๆเขาพูดกัน ถ้าเราไม่เอาประเด็นเรื่องการตรัสรู้ การมีพระสัพพัญญุตญาณ มาเกี่ยวข้อง เพียงแต่เหตุผลธรรมดา ก็น่าจะยอมรับได้ในแง่ปกติที่สุดว่า พระองค์ทรงเกิดในสกุลกษัตริย์ ซึ่งมีฐานะและโอกาสทางการศึกษาสูงที่สุด มีเหตุผลที่จะต้องเกี่ยวข้องเกี่ยวพันในเรื่องทางการเมือง (ขณะยังทรงอยู่ในเพศฆราวาส) ดังนั้นเป็นเรื่องธรรมดาอยู่เองที่จะต้องทรงเชี่ยวชาญทุก ๆ ภาษา
๒.พระพุทธเจ้าทรงเริ่มประกาศพระศาสนา ตั้งหลักปักฐานพระพุทธศาสนาขึ้นครั้งแรกที่แคว้นมคธ ดังนั้น ในช่วงเวลานั้น เป็นธรรมดาอยู่เอง ที่พระองค์จะทรงสั่งสอนพระสัทธรรมด้วยภาษามคธเป็นหลัก
๓. หลังจากยุคพุทธปรินิพพานไปแล้ว พระสงฆ์สาวกที่เป็นพระอรหันต์ ทรงปฏิสัมภิทา ได้รับการคัดเลือกจากมติสงฆ์ให้เข้าประชุมทำสังคายนา ท่านก็ทำสังคายนา รวบรวมพระธรรมวินัยกันที่แคว้นมคธ ดังนั้นย่อมเป็นธรรมดาที่จะต้องใช้ภาษามคธ เป็นภาษาที่รวบรวม บันทึก ทรงจำพุทธพจน์ พระสูตร พระวินัย พระอภิธรรม ทั้งหมด เท่าที่เกิดขึ้นในระหว่างพุทธสมัย (สมัยที่พระพุทธเจ้ายังดำรงพระชนม์อยู่) จนถึงก่อนการทำสังคายนา
เมื่อเป็นดังนี้ เราจึงสามารถสรุปได้ว่า "พระพุทธเจ้า ตรัสพระธรรมคำสอน ด้วยภาษาที่เหมาะสมแก่บุคคล หรือ ด้วยภาษาตามท้องถิ่น ตามที่พระองค์เสด็จไป เพียงแต่ในขั้นตอนการรวบรวม บันทึก ทรงจำนั้น พระสาวกท่านนำสืบมาด้วยภาษามคธ" นั่นเอง
แต่อย่างไรก็ตาม ไม่ได้หมายความว่า ในการรวบรวมทรงจำพระพุทธพจน์ คือรวบรวมคำสอนของพระพุทธเจ้า จะใช้ภาษามคธแบบปกติ แต่เป็นภาษามคธที่มีการปรับปรุง มีการตั้งกฏเกณฑ์ไวยากรณ์ วิธีการเรียงลำดับ วางรูปประโยค รูปศัพท์ต่างๆเพื่อให้ง่ายแก่การทรงจำ แก่การรวบรวม ดังนั้น จึงอาจกล่าวได้ว่า ภาษามคธ (ดั้งเดิม) กับภาษาบาลี ที่ใช้บันทึก จารึก ทรงจำพุทธธรรมคำสอน ก็แทบจะไม่ใช่ภาษาเดียวกันแล้ว แต่ก็ยังพอมีเค้าโครงเดิมอยู่บ้าง และแม้แต่ภาษาที่ใช้กันในอินเดีย ในปัจจุบัน ก็ยังมีศัพท์บางศัพท์ ที่มีในภาษาบาลีอยู่บ้าง
--------------------------------
* ความหมายของคำว่า วิภัตติ จะได้กล่าวในตอนต่อ ๆ ไป
[เรียนบาลีบนพันทิป] บทที่ ๑ ความหมายและความสำคัญ
